Муу Төөнөгөөгөө бодон бодон бичлээ.
Манай нутагт ийм нэртэй хүн байдаг юм. Төөнөгөө. Урдаа овоггүй, хойноо авгайлах ах дүүгүй зүгээр л Төөнөгөө. Найман настай балчраас наян настай буурай хүртэл Төөнөгөөг Төөнөгөө л гэнэ. Нэр нь эзнээсээ ч өмнө байсан юм шиг л хэрэглэгдэнэ. Шулуухан хэлэхэд нэгнийхээ тэнэгийг нөгөө нь гайхахдаа хэлдэг зүйрлэл нь Төөнөгөө. Төөнөгөөтөх, Төөнөгөө юм уу, Төөнөгөө шиг, Төөнөгөөтөөд байгаарай, Хөөе Төөнөгөө гээд л. Би ч гэсэн Төөнөгөө, Төөнөгөө гэж уянгалуулан хэн нэгнийг шоглож л байсан хүн.

Ээж хүртэл эрх минь хэтэрч байгааг сануулахдаа Төөнөгөө шиг зан гаргаад байгаарай гэнэ. Ер нь тэгээд муу юмны түрүүнд л Төөнөгөө гэдэг нэрийг угтвар болгодог юм. Одоо ч гэсэн тийм л дээ. Эрдэнэтийн захын нохой ч Төөнөгөө гэж хуцна шүү. Нэр нь муу зүйлийн брэнд болсон ч Төөнөгөө сайн хүн. Төөнөгөөд мөнгө өгвөл арвиждаг гээд гуйгаагүй байхад өгнө, хүүхдэд ээлтэй гээд адис авах нь холгүй, гуанз цайны газрын авгайчуул Төөнөгөө орж ирсэн өдөр орлого их ордогийг анзаарч түүнд хоолныхоо дээжийг барьж гүйнэ. Тэнэг ч гэлээ Төөнөгөөг минь тэнэг балайгаар нь дуудаж, доромжилж байгаа хүн ер үгүй. Харин биенээ л түүнтэй зүйрлээд байдаг юм. Төөнөгөө намайг багад л бөгтийсөн нуруутай, хууз сахал нь мэдэгдэхүйц ургасан, дөшин толгой нь халзан талдаа, дандаа өмсдөг хүрэмнийх нь суурь өнгө бор боловч удаан хугацааны арчилгаагүй эдэлгээний явцад гялгар хар өнгөд урвасан, бас л хөлнөөсөө салгадаггүй хар судалтай цагаан пүүзэн дээрээ сая дүрсэлсэн хүрэмний ижил зам туулсан өмдтэй, тэр өмднөөсөө бас л салдаггүй пөөдийсөн ах байсан юм. Сая нутагтаа очоод түүнтэй таараад чоно харсан юм шиг баахан бэлгэшээв. Царай нь жаахан хөгшрөх маяг орсноос биш яг хэвээрээ шүү. Нүд нь ч угаасаа гунигтай л даа. Хэчнээн сонирхолтой юмыг байдгаараа инээж ярьсан ч өөрөө ч мэдэхгүй харамслыг нь нүд нь илтгэдэг юм. Төөнөгөө тавь гарч л яваа болов уу. Гэхдээ хүмүүс түүнийг таван настай хүүхдийн ухаантай гэдэг юм. Төөнөгөө Төөнөгөө болсон шалтгаан нь номын цагаан солио. Урьд өдөр шөнө ялгалгүй ном уншдаг, нэлээн ч баян хүн байсан гэсэн. Уг нь эрүүл саруул байсан бол ч одоогийн энэ улс төр түүнд тоглоом л доо. Дэлхийг биш юм аа гэхэд Монголыг өлхөн аваад явчих тийм л хүн байх байсан юм. Бодох нь ээ, хүн хүнд заяа тавилангийн зааг хязгаар гэж байдаг байх аа. Дээд заяанд төрсөн ч Төөнөгөө тэнэг болсон болохоор эдлэх ёстой буян заяагаа бусдад түгээж явдаг юм. Энэ нь амьдрал дээр ажиглагдана л даа. Түүнтэй таарсан зарим нь мөнгө өгнө. Төөнөгөө гуйлга гуйдаггүй, гуйх ч шаардлагагүй. Харин түүнд мөнгө өгвөл арвиждаг гэсэн сүсэг бий. Цайны газрууд Төөнөгөө орж ирсэн өдөр орлого их ордог гээд цай хоолны дээжээ барьж гүйнэ. Бүрлээчийн будаалга болбол Төөнөгөөг л хооллох хэрэгтэй гэж Эрдэнэт даяар эрэл сурал болох нь холгүй. Бас Төөнөгөө хүүхдэд ээлтэй. Байдгаараа чарлаж байгаа бацаан ч түүнийг хараад инээнэ. Нөгөөх нь ч сайн гэж жигтэйхэн. Хүүхэд хүн таньдаг гэдэг дээ. Төөнөгөөг ямар цагаан мөртэй амьтан болохыг хүүхдийн хандлагаас харж болохоор. Ийм болохоор л Төөнөгөөг хараад бэлгэшээсэн юм. Төөнөгөөгийн жинхэнэ нэр Төөнөгөө биш л дээ. Гэхдээ өөрөөс нь эхлээд өрөөл бусад хэн хүнгүй энэ авгайнд дассан. Төөнөгөө гэхээр эргэж харж л байна, инээж л байна. Хааяа Төөнөгөөгөөс Төөнөгөө чи жинхэнэ нэрээ мэдэх үү гэж асуумаар санагддаг юм. Мань эр ганц үг газар гээдэггүй зангаараа тов хийсэн хариулт өгч л таараа даа. Төөнөгөөгийн бас нэг онцлог урдуураа улаан хөлтөн гаргахгүй гэдэг шиг, ямар ч асуултанд бүдэрдэггүй. Төөнөгөө юу байна гэвэл түмэн хариулт цээжинд нь явж л байна. Тэр хариултууд нь дандаа хүүхэдтэй холбоотой. Хаачих нь вэ Төөнөгөө гэвэл Хүүхдээ цэцэрлэгээс авах гээд гэх жишээтэй. Түүнтэй энэ сэдвээр удаан ярьвал цэцэрлэг зүглэх замаараа дэлгүүр орж авгайдаа цэцэг, хүүхэддээ чихэр авах “ам” ажил ч ундарч магад.Төөнөгөө дээдсийн хүрээлэнд амьдардаг ч, хувцас гутлаар тийм ч сайнгүй, жирийн л. Бас үргэлж “Канделериа” цагаан тор үүрч явна. Юу хийдэг юм хөөрхий, бүү мэд. Нэг удаа л лав шил лааз, хуванцархан хийж харагдсан. Гэхдээ зарж үрдэггүй байх аа. Түүнд мөнгө хэрэггүй. Магадгүй гялгар цалгар гадар нь сонирхол татдаг байлгүй. Дээдсийн хүрээлэн гэдэг нь Эрдэнэтэд ГОК-ийн баячууд амьдардаг тусгай хорооллыг хэлээд байгаа юм. Баячуудын хороололд Төөнөгөөгийн ойрын хамаатных байдаг болохоор өглөө бүр тэндээс Төөнөгөө “ажилдаа” гарна. Явах зуурт нь хоёр гурван ч хүүхдийн цэцэрлэг таардаг болохоор хүүхдүүдтэй ёстой маасганаж өгнө дөө. Хөтөлж явааг нь эхнэрээ, хөтлүүлж явааг нь хүүхдээ болгоод л мөрөөдчихнө, хөөрхий. Нэг жишээ л гэхэд танил маань хүүхдээ цэцэрлэгт хүргэхээр явж байж л дээ. Төөнөгөө ард нь хүүтэй нь хаа байна, энд байна аа гээд л тоглоод явж. Нэг нь нүүрээ дараад, нөгөөх нь ход ход инээгээд л. Эрдэнэтчүүд Төөнөгөөтэй хууч хөөрөх дуртай юм болохоор зөрсөн залуу Юу байна Төөнөгөө гээд л мэндийг нь мэдэж. Манай хүн их додьгор авгайгаа ажилд нь хүүхдээ цэцэрлэгт нь хүргэх гээд л явж байна гээд нөгөө хоёр руу заасан байгаа юм. Алдаг гар шүү. Ер нь Төөнөгөөгийн энэ илэн далангүй байдал орон нутгийн сонин телевизээр ярилцлага, нэвтрүүлэг болоод ч гарчихна. Саяхан Эрдэнэтийн нэг телевизээр “Төөнөгөө” хөрөг нэвтрүүлэг гарсан байна билээ. Тэгж ярих юм бол манай Төөнөгөө шиг ерэн хэдэн оноос эхлээд сонины нүүрийг чимсэн алдартан Улаанбаатарт ч ховор байх шүү. Түүний 10 гаруй жилийн өмнөх ярилцлага л гэхэд хаврын налгар өдөр нарлаж сууж байгаа зурагтай нь нүүр дүүрэн гарсан юм даг. Тэр ярилцлагаас
-Төөнөгөө амьдрал сайн уу. Юу байна даа?
-Сайн сайн. Авгай хойд гараашнаас машин гаргах гээд явсан. Хүлээгээд л сууж байна.
-Машинтай юм уу, авгай чинь?
-Бид хоёр хоёулаа машинтай. Миний машин нөгөө гараашид байгаа. Дугуй нь хагарсан болохоор одоохондоо унахгүй байгаа.
-Хүүхдүүд сайн уу?
-Гурван хүүхэдтэй шүү дээ ах нь. Нэг нь сургуульд, нөгөө нь цэцэрлэгт. Одоо нэг нь гэдсэнд яваа. Нэг иймэрхүү хэсэг нь санаанд орж инээд хүргэж уруул жуумалзуулав. Сонин хүн шүү. Уран гоё үгтэйг яана. Ямар ч гэсэн Төөнөгөөтэй таарсан хүн ярих юмтай харьдаг юм. Элий балай нэгнээ эрүүл саруул нь дооглож, доромжилдог атал эрдэнэтчүүд харин Төөнөгөөг хутагт хувилгаан шиг л хүндэлдэг юм.


Цааш унших

Ene niitleliig nehoyr jiliin omno bichij baisan yum bn
Юм бүхэн долдугаар сарын 1-тэй холбогддог болсон өнөө цагт үүнээс арай өөр сэдвийг хөндье. Монголчуудыг нэг зун хоёр удаа наадамдуулсан олимпийн алдартнуудынхаа болон одоогоос бүтэн хагас жилийн өмнөх тэр нэг аймшигт явдлын талаар. Илүү сартай намрын эхний сарын тэдгээр өдрүүдэд уйлж дуулж, цугларч, “илүү илүү” гээд л ёстой гоё.

“Манай компанийн зүгээс хэдэн өрөө байр, тэдэн төгрөг, өдий чинээ хөрөнгө, төдий чинээ үйлчилгээний эрх өглөө” гэж томчууд баярхахад нь монголчууд итгэж, өгөөмөр сайхныг нь шагшицгаасан. Харин жижиг дунд бизнесийн­хэн үсийг нь засъя, хумсыг нь авъя, массажинд оруулъя, манайд ирээрэй гэж ам уралдуулж бэлэг амлаж байв. Олимпийн алдарт­нуудаа насаараа идэх хөрөн­гөтэй боллоо доо гэсэн чинь үгүй юм аа. Амласныг нь ава­хаар очиход манай рекламанд тоглоод аваарай гэж барьцаал­даг аж. Өнөө хэд маань өмнө нь ямар камерын урд гарч, сэтгүүлчдийн байцаалтад орж байсан биш “Шинэ зүйлд дасах хүндхэн байна” гэж үнэнээ хэлж байсан. Харин тэд өнөөдөр муухан жүжигчнээс “илүү, илүү” гэдгээ энд тэндэхийн рекламанд мэр сэр тоглосноороо харуулж, цээж баячуудын амласныг авахаар үзэж тарж байна. 2007 оны зургадугаар сарын 13. Нулимс барж элэг эмтэлсэн аймшигт хар өдрүүдээс хойш нар дэлхийг нэг бүтэн нэг хагас тойрчээ. Ойн түймэр унтраах гэж яваад амь эрсэдсэн эрсийн нэрийг эцэг эх, эхнэр хүүхдийнх нь өмнө дуржигнатал уншиж байсан үе хагацал гэдгийн туйл гэмээр. Тэр явдал өдөрт нэг бэлэн хоол, нэг талхны нормтой онцгойгийнхны ажил, амьд­ралын нөхцөлийг төрийн түмэн нүдэнд харуулсан. Эрх мэдэлт­нүүд “Ээ элээ минь ийм ч юм байх гэж” хэмээн уйлан халаг­лаж арга хэмжээ авч анхаарал халамж тавихаар ханцуй шамлав. Амь үрэгдэгсдийн ар гэрт байр өгөхөөр боллоо. Гэвч юу юугүй улсын төсвөөс мөнгө нь гараад өнөө маргаашгүй өгчихнө гэсэн байр одоо хүртэл байдаггүй. Тэд цөөн мөнгөний цалинтай амь дүйсэн ажлаа сэтгэл дүүрэн хийдэг байсны учир шүхэрчин мэргэжилтэй байсных. Тэнгэрээс буудаг хүү нь тэнгэр өөдөө явсныг дуулаад “Шүхрээр буух дэндүү дуртай байсан юм даа, миний хүү” гэж ээж нь халаглаж байсныг тодхон санаж байна. Энэ үгийг “Эх орныхоо төлөө эрэлхэгээр амь үрэгдсэн хүүгийн чинь төлөө эмгэнэн гашуудаж байна. Та бүгдийн амьдралд бага ч гэсэн нэмэр болох үүднээс нэг өрөө байр өгнө өө” гэж хэлсэн хүмүүс санаж байвал сайнсан. Жаргал зовлон гэдэг хүний амьдралын хоёр туйл атал дандаа л холбоотой морь шиг хамт дуудуулдаг. Олимпийн алдартнууд, онгоцны ослоор амь үрэгдсэн эрс ялгаагүй эх орныхоо төлөө их зоригийг гаргасан эрчүүд. Улсынхаа далбааг тэнгэрт мандуулснаас уулсынхаа моддыг халуун амиараа түймрээс хамгаалсан нь “илүү илүү” баймаар. Сарын эцэст цалингаа бариад ээждээ ирдэг хүүгээс одоо ганцхан зураг л үлдсэн. “Ажлаа сайн хийгээд их мөнгөтэй болоод ээжийгээ ийм, тийм юм үзүүл­нэ” гэж амьд ахуйдаа амласан л байж таараа. Хөрөнгөөс илүү хүний амь үнэтэй ч “тэрний минь буян юм даа” гээд барих барьц, харах харцтай хөрөнгө өгвөл зүгээрсэн. Үр хойчид нь ч хэрэгтэй. Хааяахан сонин телевизээр монголын бахархал болсон хөвгүүд маань “Компаниуд өгнө гэж амласан юмаа өгдөггүй л юм байна билээ” гэж хошуу цорвойж харагдах юм. Гурван сарын өмнөхөн хэт их баяр­ласандаа болоод хэмжээгээ мэдэхгүй амласан ч юм бил үү, тэд. Өгвөл өгч, өгөхгүй бол болино л биз, авах албатай биш. Элэг бүтэн байгаа бол эд хөрөнгө яахав. Гэтэл амиа алдагсдын ар гэрийнхэнд амласан байр хаа байна аа. Тэр асуудлаар ам нээсэн хүн жил хагас болоход байна уу. Байртай дүйцэх мөнгөн тэтгэмж өгнө гэсэн тэр ч байдаггүй. Бүхэл бүтэн хүнээ алдчихаад өр нэхэж байгаа юм шиг ганц өрөө байр нэхэж явахгүйг нь мэдээд хөдлөхгүй байна, энэ төр. Дээлэндээ хатаж яваа ээж, дэрээ нортол уйлж яваа эхнэрийн төлөө нэхье, өгнө гэсэн байр хаа байна? Жар­галдаа дэвтэж яваа хүн хөрөнгө нэхээд байхад зовлондоо хатаж яваагийн өмнөөс нэхье. Амласан байраа эх орныхоо төлөө алтан амиа өргөгсдийн ар гэрийнхэнд өгч туслаач.


Цааш унших

Unen biz dee, tiim sh dee.
Эрт дээр үеэс алт эрдэнэст хэт шунасан хүн амиа алд­даг талаар домог, цуу яриа байсаар ирсэн. “Али Баба ба дө­чин дээрэмчин” кинонд гардаг шуналт этгээд үүний тод жишээ. Яагаав нэг их эрдэнэс­тэй агуй руу орчи­хоод гарах үгээ мартаад алуулдаг хэсэг.

Зүгээр л энгийн жижигхэн өнгөт чулуу яагаад хү­нийг ийн соронзоддог юм бол. Гоо зүйд сайхны талаар заадаг. Философи гоо зүй хоёрыг уялдуулбал ахуй талаас хамгийн сайхан эд нь үнэт эрдэнэс бололтой. Гэвч хүн төрөлхтөн амьдралаа сонирхолтой адар­маа­тай болгохын тулд алт мөнгөөр даажигнадаг. Тоглоом нь шоглоом болж сайхан хүүхэн, алт мөнгө­ний төлөө хийсэн дайны жишээ олон бий. Үнэт эрдэнэс хүний сэтгэлийг татах увидастай гэж ярьдаг. Гэвч хүний бодолд түүнд татагдах увидас байдаг. Энэ үнэнийг энгийн хэллэгээр шунал гэж нэрлэнэ. /Татагдах увидасыг хойшид шунал гэж товчиллоо./ Таны шуналыг юу хамгийн их хөдөлгөдөг вэ. Эмэгтэйчүүд үнэт эдлэл л гэж хариулна. Харин манай улсын үнэт эдлэлийн дэлгүүрүүд хүмүүсийн шуналын сэтгэлийн овжноор ашиглаж бараагаа борлуулдаг. Хүмүүс ч үргэлж мөнх гуч дөчин хувийн хямдралыг мэдсээр байж хямдарчихаж гэж баярлана. Дээрээс нь худалдагчийн зүгээс үзүүлж байгаа нэмэлт таван хувийн хямдралыг сонсоод бүр ч авах хүсэл төрнө. Яагаад тал үнэдээ хүртэл хямдарч байгаа талаар үйлчлүүлэгчид бодохыг хүсдэггүй. Хямдрал гэдэг үгийн утга нь хэрэглэгчдийн хувьд сарын сайныг саатан хүлээж өдрийн сайныг өнжин хүлээдэг билэгт сайн өдөр баймаар. Хоёр зуун мянга гэж бичсэн ээмэгний үнээс мөнхийн дөчин хувь хасагдана. Дээр нь нэмэлт таван хувиа хасчихна. Худалдагчтай сайн ярих юм бол дахиад таван хувь хасуулсан ч болно. Ингээд үйлчлүүлэгч авьяасаараа тал хувийг нь хасуулж нэрлэсэн үнийн жаран хувийн төлбөр хийж авсан зүйлдээ сэтгэл ханамжийн баталгаа зуун хувь. Гэвч худалдаа хийнэ гэдгийн утга учир өөрт ашиг унагах буюу үнэ өсгөж зарахдаа байдаг. Хоёр зуугийн ээмгээс та талыг нь танасан, худалдагч үлдсэнээс талыг, талаас илүүг ч танаж магадгүй. Ингэхээр таны ээмгийн жинхэнэ үнэ хэд байхав. Үүнийг мэдсэн ч мэдээгүй ч “ямар гоё ээмэг зүүгээв ээ хаанаас авсан юм” гэсэн асуултад тэр дэлгүүрээс 200 мянгаар гэж ам бардам хэлнэ. Үнэт эдлэлийн дэлгүүрт болж буй бүхий л процесс “шуналын их сэдэл” дээр үндэслэгдсэн. Өчигдөр, өнөөдөр, маргааш ч шунал байсаар л байна. Харин мөнгөн завъяа, аяга, бүс, зоос, алтан аяга, шанага ээмэг, бөгж гэсэн дэлгүүрүүд та бидний “гэгээн шуналын их сэтгэлийг” хэдий болтол ашиглах юм бол доо.


Цааш унших


Их зантай гэж жигтэйхэн охинтой ярилцлаа. Ярилцлаа ч гэж дээ, юм асуухаар ойлгоод ч байгаа юм шиг, үгүй ч юм шиг урдаас дүрлийтэл харж, хөмсгөө зангидна. "Чихэр өгье", "гадаа гаръя", "ямар гоё даашинзтай юм", "тоглоомыг чинь авлаа шүү" гэж баахан "өдлөө". Харин Хандаа хариу хэлэхийг үл хүснэ.Уг нь нийслэлийн нэг сая дахь иргэн хэрхэн бойжиж байгааг эргэн сурвалжилъя гээд аав ээжтэй нь утсаар ярихад утасны цаана гэрээ нураах нь уу гэмээр дуу нь хадаж байсан юм.

Тэгсэн мань хүн танихгүй хүнээс авъяасаа нуудаг төдийгүй номхон команданд орж дуу шуугүй болдог юм гэнэ.Нийслэл хот маань 2007 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нд олон улсын жишгээр сая иргэнтэй хот болж, дэлхийд данслагдсан. Сая дахь иргэнээрээ гурван хүүхдийг бүртгэж, азтай гурваас арай хоцорч төрсөн 49 хүүхдийг үе чацуутнаар өргөмжилж, тус бүрт нь сая төгрөг бэлэглэсэн юм.Нийслэлийн гурван "саятны" хоёр нь уурга барих хүү, нэг нь үйл хатгах охин. Тэднийг дараалан нэг нэг өрөө байраар байлсан. Алтан хөршүүд гадаа хамт нарлана, нэгнийдээ айлчилна, эв нь таарвал хамтарч тоглоно, эвгүй нь хөдөлбөл эсрэг үйлдэл хийнэ. Бүр хурцадвал нэгнээ хөөнө, хөөгдөнө, минийх чинийхдээ тулна. Энэ гурваас хөлд, хэлд түрүүлж орж адтай одтойгоороо цоллуулдаг нь Хандаа охин гэж саятан хөвгүүдийн ээж, аавууд хэлсэн юм. Тиймээс энэ удаад тэднийхээр айлчиллаа.Б.Наранбатынх залуу гэр бүл болохоор цэвэрхэн, бас цомхон. Багш ээжийгээ ажилдаа явахад аав охин хоёр "баяртай" гэсээр үлдэнэ. Уг нь охин намар Төмөр замын тавдугаар цэцэрлэгт хүмүүжихээр болж л дээ. Гэвч аав нь охиноо гурав хоног л хүргэж өгөөд сэтгэлийн тэнхээ нь хүрэлгүй "больё, дараа жилээс л болно биз" гэж цэцэрлэгтэй "данс дугуйлжээ". Төрснөөс нь хойш өдрийн хугас ч холдож үзээгүй газар дээрх ганц нар нь нүд дүүрэн нулимстай цэцэрлэгийн хаалгаар багштайгаа чаргууцалдан орох нь мөн ч уйтгартай, бас элэг эмтэрмээр санагдсан гэнэ. Энэ гэгээн шаналан ганц Хандаагийн аав ээж хоёрт тохиолдож байгаа юм биш, анх удаа хүүхдээ цэцэрлэгт өгч байгаа аав ээжүүд бүгд л иймэрхүү анзааны бичил "драм" тавьдаг. Харин цэцэрлэгтэй долоо ч хоног нөхөрлөж чадалгүй шантарсан гэхээр Б.Наранбат, Ж.Оюунтунгалаг хоёр охиндоо мөн ч хайртай, уяхан хүмүүс юм. Тэгээд ч Хандаагийн тасралтгүй уйлснаас болж сөөсөн хоолой нь ийм шийдвэр гаргахад ташуур өгсөн хэрэг. Ийн цэцэрлэгтэй зохицож чадаагүй ч аав, ээж, охин гурав энэ намар дахин нэг оролдлого хийхээр хаа хаанаа сэтгэл зүйгээ бэлтгэсхийж байгаа юм билээ. Хэрэв "ажиллагаа" амжилттай болбол нөгөө хоёр "саятан"-тайгаа нэг цэцэрлэгт явна гэсэн.Хандаа охин одоогоор өдөржин хамт тоглодгоор нь аавдаа илүү амь. Хүмүүс нүдээрээ ойлголцдог гэдэг. Гэтэл тэр хоёр миний, таны ч мэдэхгүй хэлээр ярилцана. Тэр дотор нь дохио зангаа, элдэв янзын өхөөрдөл, ер нь янз бүрийн холимог яриа ордог юм билээ. Энгийнээр хэлэхэд ээжийн бүүвэйн дуу гэдэг шиг, аавын бүүвэйн өвөрмөц дуу юм уу даа. Харин ээжийг мөөм идэх, эрхлэх, дэлгүүр хамт гарахдаа "ашиглана". Байрныхаа нэг давхрын супермаркетыг бол "нүхэлсэн". "Хандаа орлоо, дэлгүүр хоосорлоо" гэж хэлэх ч арай юу юм. Ямар ч гэсэн дуртай чипсийг нь хаана ч яаж ч нуусан олно доо. Олохоор барах уу авч байж л гарна.Манай хүн найман сартайдаа "Идэн тат" гэж хэлд орсон гэнэ. Яахаараа ингэж хэлд ордог юм гэсэн эмээ нь ач охиноо хөдөө борогшуулах лүндэн буулгаж, тэр гурав эмээ дээр нь очжээ. Тэгээд л хөдөөний лухгар даалуучдаас суралцаж "идэн тат"-сан хэрэг. "Охиноо ирээдүйд ямар хүн болоосой гэж бодож байна" гэсэн асуултыг аав ээжид нь тавилаа л даа. Орон дээрээс уначихаад түрүүлсэн бөх цоллож байгаа юм шиг өндөр дуугаар "уначихлаа" гээд босоод ирдэг болохоор бөх хүний шинж байгаа ч юм шиг аавд нь харагдаад байгаа гэнэ. Ийн өөрийн мэргэжлийн талаасаа ажигласан аав жүдо, чөлөөтөөр хичээллүүлж, спортын гүнж болгох "горимын" саналтай байгаа юм билээ.Гэвч нөгөө "булангийн" дасгалжуулагч шал өөр өнцгөөс шинжсэн аж. Охин нь бүжиглэх дуртай, "аав аа, ээж ээ, алив босооч бүжиглэе л дээ" гээд л тонтгонож өгдөг болохоор нэг тиймэрхүү урлаг уран сайхны тал руугаа хазайх магадлал тун өндөр гэж Оюунтунгалаг ээж нь дүгнээд байгаа юм. Тэгээд ч охиных нь урлагийн өндөр мэдрэмж нь ая сонголтоос нь харагдаад байгаа гэнэ. Хандаа "бүжгийн талбайд" гадаад, цоглог хэмнэлтэй ая сонгодог аж.Охины жинхэнэ нэр нь Санжинханд. Ээжийн талынхны олон жил зурхайгаа зуруулж, ноён нуруугаа даатгаж яваа эмээ тулх заан ийм нэр хайрлажээ. Монголчилбол Бурханы гүнж. Гоё байгаа биз. Даанч зурагчин бид хоёр Бурханы гүнжийг унтаж босоод ууртай байхад нь уулзсан болохоор гэгээлэг чанараа нэг их харуулсангүй.Ээжийгээ өдөржин шөнөжин зовоож 3.7 кг жинтэй, ув улаан амьтан хорвоод уйлан хайлан ирж байснаа бодвол Хандаа одоо "том хүн" болсон. Угаас ч багаасаа ерөнхийлөгч болон хотын томчуултай нөхөрлөсөн хүн дээ. Хэдхэн хоногтой нялзрай байхдаа улсын ерөнхийлөгчид тэврүүлсэн шигээ байрныхаа түлхүүрийг гардаж байлаа шүү дээ. Саяхан хүртэл сонгуулийн үеэр "багын анд" ерөнхийлөгчдөө цэцэг барьж уулзана билээ. Томрохгүйгээр яривал ээжийн даалгавраар тагтан дээрээс сонгино, лууванг ялгаж зөөхтэйгөө болсон. Бас эмэгтэй хүүхэд болохоороо нямбай. Тоглоомоо тараана чиг, хураана чиг. Бүр хэтэрвэл айлын хүүхдүүдээс харамлана. "Баба", "хахай", "ааваа", "ээжээ" гээд нэг үг, нэг үйлдлээр өдөр болгон өөрөө өөртөө Эйнштейнээс ч том нээлт хийсээр л байгаа энэ "их зант" төрснөөрөө бид их хотын иргэн гэж цоллуулах эрхтэй, саятан хот гэдэг алдрыг хүртлээ шүү дээ. Тийм болохоор намайг, таныг, бид бүгдийг их хотын иргэн гэж нэрлүүлэх хувь авчирсан Бурхны гүнждээ баярлалаа.


Цааш унших


Улсын маань нийслэл хоёр жилийн өмнө нэг сая дахь иргэнээ бүртгэсэн билээ. Олон улсын жишгээр сая дахь иргэнээр гурван хүүхэд бүртгэсний хоёр нь хүү нэг охин байв. Улаанбаатарыг их хотын дайд аваачсан буянтай, бас нэг өрөө байр авсан азтай гурвынх алтан хөршүүд. Нэг байрны нэг орцонд амьдардаг тэднийнхнээр очиход охин өдрийн унтлагадаа орж, нэг хүү салхинд гарахаар Тэрэлж явсан байв. Иймээс "үлдсэн боломж"-оо ашиглахаар "саятан" Б.Төгөлдөрийн хаалгыг тогшив.

Нүд дүүрэн нулимстай жаахан хүү хаалга тайлахад нь хоёр жилийн өмнөхөө бодвол том эр болжээ гэж бодоод "Сайн уу, Төгөлдөр өө" гэж танимхайрлаа. Төгөлдөр гэдэг нэрийг сонсоод цаашаа дурамжхан алхчихав. Тэгсэн Төгөлдөрийн ах байсан юм байж. Эзнээ олоогүй танимхайрхал "ах хүүгийн" дургүйг хүргэсэн учир нь дүүдээ зодуулсан гомдол нь барагдаагүй байхад дургүй хүнийнх нь нэрээ дуудаж л дээ. Зодуулсан этгээд зодсон этгээдэд байнга ийн дарлуулдаг төдийгүй, ямар ч зүйл дээр бууж өгөх ёстойг ээж аав, ах гурав нь зөвлөдөг аж. Мөнхбаярын хаанчлалыг нэг мөр буулгаж мөөм, тоглоом, эрх мэдлийг нь булаасан хүн бол Нийслэлийн сая дахь иргэн Б.Төгөлдөр. Тэрээр гэрээрээ дүүрэн будаа цацан, хооллож суухтай нь таарлаа.Ж.Баярсайхан, Б.Цэрэннамжилмаа хоёр Төөгийг уг нь охин байх гэж найдаж байжээ. Ээж аав нь бас л нэг эр нэмэгдэх нь гээд голох янзтай байгааг гэдсэнд байхдаа гадарлаж Төгөлдөр сая дахь иргэн болж баярлуулахаар төрөх хугацаагаа даруй 12 хоногоор наашлуулжээ. Тэгээд зогсохгүй "бонуст" нь нэг өрөө байр өгсөн байна. Ингэж баярлуулсан юм чинь эрхээ бүрэн эдэлж хоёр ахаа яаж л бол яаж дээрэлхэнэ, тоглоомыг нь булаана, болохгүй бүтэхгүй гэвэл уйлж сүрдүүлнэ. Айлын бага гэдэг ойлголтыг бүрэн утгаар нь ашигладаг хүнийг нэрлэ гэвэл түүнийг л нэрлэнэ.Тэрээр XXI зууны иргэн ч гэсэн үгийн сандаа одоогоор гуравхан үгийг хагас дутуу оруулжээ. Аав, би, тавь. Ингээд л болоо. Цээжиндээ хэдхэн үгтэйгээ мэдэхгүй хүнтэй бас ярих дуртай. Гар хөл, нүд бүгдийг оролцуулж байгаад санаагаа илэрхийлчихээд байх юм. Сурсан юмыг сураар боодоггүй болохоор нөгөө алдарт ааваа гэдэг үгээрээ бүх хүний алдрыг орлуулна. Гэртээ хаанчлалаа тогтоосон аргаа цэцэрлэгтээ ашиглаж ангийн овгороор өргөмжлөгдөөд амжчихаж. Ангийнхан нь тоглож байхад Төгөлдөр хоёр багшийнхаа дунд ширээн дээрээс алсын ажиглалт хийнэ. Ер нь бол сандал алгасаад ширээ хавьцаа залардаг юм шиг байна лээ. Анх 2.9-хөн килограмм төрсөн нь аль ч талаасаа овсгоо гаргахад нь их нөлөөлнө. Жаахан болохоор хүн болгон өхөөрдсөөр байгаад ийн "их занд" сургасан хэрэг. Гурван дүрсгүйг хажуу хавийнхан нь андахаа байсан. Доод айл нь түчигнэлээ гэж паараа нүдсээр байгаад эвдэлчихээд танайхаас л боллоо гэж бухимдан хаалгыг нь нүдэж л дээ. Айлын эгч өнөө гурвыг хараад хэлээд ч хэрэггүй юм байна гэж хувь заяатайгаа эвлэрсэн гэсэн. Залхуу Төөгий насаараа л явах юм чинь жаахан сууя гэж өөртөө чөлөө өгсөөр байгаад ой гурван сартайдаа л хөлд орсон. Тэгээд бас насаараа л чалчих юм чинь гээд одоо л дөнгөж ганц хоёр үг хэлэх гэж оромдож байгаа хэрэг. Төөгий зургаа авахуулаарай гэхээр ах нь өмнүүр орчих юм. Ямар ч зүйл дээр цуг гэж мэдээрэй гээд үзэж тарах нь тэр. Би тэгж барьцдагийг нь мэдэхгүй болохоороо Төгөлдөрт нэг чихэр өгчихгүй юү. Тэгсэн надад өгсөнгүй гээд буланд очоод "өлсгөлөн" зарлачихсан. Ах ингэж барьцдаг юм шүү, хуваая гэсэн бодол Төөгийд одоохондоо төлөвшөөгүй болохоор нэг л их жаргалтай амьтан тэнтэр тунтар алхаж ээж дээрээ очоод энгэр рүү нь гараа шургуулна. Байнга гар хөлнийх нь чилээг гаргадаг хөөрхий ахаас нь сэтгэгдлийг нь асуулаа л даа. Эерэг хариулт ер өгөхгүй байна билээ.


Цааш унших

Энэ бичлэгийг найман сард бичсэн юм. Уншаарай, их гоё гэгээн мэдрэмж авна шүү. Уржигдар нэг царайлаг залуутай болзлоо. Болзоо минь надад маш сайхан санагдсан ч түүнд нэг ч их таалагдаагүй бололтой. Миний юу нь болохгүй байсан юм бүү мэд. Ямар ч гэсэн нас, бодлын зөрүү, хөгшин асуулт, мэдэхгүй үг хэллэг нөлөөлсөн байх. Гэхдээ тэр залуу анхнаасаа л намайг үл тоомсорлосон л доо. Анхны болзоонд эрэгтэй нь дайлдаг байтал надаар даалгасан.

Миний л санаа байхгүй юу, яриагаа найрсаг болгох санаатай хоёулаа дэлгүүр орж зайрмаг авч идье гэсэн уухайн тас зөвшөөрч байна. Эхлээд түүний сонголт чихэр, зайрмаг, ундаа, наадаг зурагтай бохь гэх мэтийн аар саар зүйлд эргэлдэж байснаа бэтмэн, супермэн, уралдааны машин, краз, мотоцикл, нисдэг тэрэг гээд “шуналтдаг” байгаа. Бодох нь ээ тэнгэрийн элч шиг найрсаг занг минь ашиглахаар сэргэлэнтсэн байхгүй юу. Би ч худалдагч эгч, ээж хоёртой нь нийлж хуйвалдаад боломжооны үнэтэй, хоёр хоногийн “яргалал” даах юу ч билээ нэг машин сонгож өнөөдөхдөө зад сурталчиллаа. Шаварт суудаггүй, том дугуйтай, уулын модонд ч явдаг ч гэсээр машин тэрэгт эргэлдсэн хязгааргүй гэгээн хүслийг нь багахан ч гэсэн хязгаарлаж дөнгөв. Болзсон залуугаа албан ёсоор танилцуулахгүй бол бүдүүлэг хэрэг болно. Насанбатын Энхтүвшин, гэрийн нэр нь Хүрэлзгэнэ. Таван настай, аав ээж, ах эгчийн хамт амьдардаг. Дансандаа мөнгөтэй, хотондоо малтай “ерөнхийдөө дажгүй шүү”. Төрөхөд нь, бас даахиа үргээлгэхэд нь зүсэлж өгсөн ишиг, хурга нь өсөөд одоо бол түүний мэддэг 10 тооноос нь хальсан. Төрлөө, өслөө, монгол улсад бүл нэмлээ гэж гурван сар тутам төрөөс цалин авна. “100 хувь” залуутай гүнзгий танилцахаар гэрт нь очлоо. Эрдэнэтээс арваадхан км-ийн цаахань Цохионы өвөр гэдэг газар нутагладаг юм байна. Айлын бага болохоор Хүрэлзгэний хаанчлал тэр гэрт тогтчихож. Гэрийн нохой сүүл өөдөө гэдэг шиг намайг дээрэлхэх янзтай. Чихэр печенээр хуурч нүүр хагарсныг ч хэлэх үү ах эгч шигээ санаж эндээс ийм, тэндээс тийм юм аваад аль даа ч гэж байх шиг. Өдөр болгон ингэж дээрэлхүүлдэг бол ч дүү төрөөсэй гэж ерөөмөөр. Тэдний гэрийн зүүн хатавчаар дүүрэн дугуйтай, дугуйгүй машин, мотоцикл. Хачирхалтай нь манай хүн тоглоомоо эвлүүлэхээсээ илүү эвдрэхэд нь баярлах юм. Миний машины дугуй нь тэгж, мотор нь ингэж, засахаас гээд л бөөн ажилтай хүн ааваасаа эрэг боолт сураглана. Хүүжийг сэрэхэд ээж нь хажууд байх төдийгүй, мөөм нь хөхөхөд бэлэн байх ёстой. Энэ шаардлагад эс нийцвэл үүрээр үнээгээ саахаар гарсан ээжийнхээ араас торохгүй чарлаад гүйчихнэ. Унтаж байхад мэхэлж боссон явдал хэд хэд давтагдахад (угаасаа л босдог л доо, гэхдээ цаадахыг чинь сэрэхээс өмнө ажлаа амжуулчихдаг юм) нэг хонины ачаар асуудлыг аятайхан шийдсэн байна лээ. Яасан гэхээр тэдний мөргөдөг халзан хонинд байн байн уйлж гүйж нойр сэрээх бага эзэн нь яршигтай санагдаж зэл рүү гүйх замд нь отож байгаад мөргөчихөж. Ингээд л Хүүжий мөргүүлэхээсээ айгаад уйлахаас өөрөөр эсэргүүцлээ илэрхийлж чадахаа больсон хэрэг. Энхтүвшин бага багаар хорвоотой танилцсаар л байгаа. Нэг удаагийн борооноор гэр нь эзэнгүй байж таараад тооноор нь баахан ус орчихож. Усан далай болсон гэрээ хараад Хүүжий “Манайх яасан ядуу юм бэ, өрхөө солих юмсан” гэж дуу алдсан гэсэн. Тэгээд ч манайхан хүүхдээ ээжийн минь, аавын минь сүнс эргэж ирлээ гэж бэлэгшээдэг дээ. Хүүжий эмээгийн эргэж ирсэн дүрээр тодорсон. Жаахандаа эрэгнэг хавьцаа эргэлдэх дуртай, хааяахан хөгшин хүн шиг юм ярьчихдаг байсан болохоор ийн тодруулж. Таван настай хүүхэд нүгэлгүй худалч байдаг гэдэг дээ. Түүний хэлснээс ортой зүйл ер нь ховор доо. Гэхдээ л эгч, ахын аав ээжид битгий хэлээрэй гэснийг битгий хэлээрэйгээс нь эхлээд толины тусгал мэт болсон үйл явдлыг өгүүлэх нь сайхан. Дээрээс хойш Хүрэлзгэнэ гэдэг нэр нь сонирхол татаад байгаа биз. Түүний эгч нь өгсөн гэсэн. Ээжийн гэдсэнд байгаа дүүгээ 10 сар хүлээнэ гэдэг энэ дэлхийн бүх нэрнээс шүүж хамгийн гоёыг нь өгсөн ч болохоор хугацаа л даа. Даанч дөнгөж төрсөн дүү нь Пиноккио хүүхэлдэйн киноны аалзтай адилхан харагдаад болдоггүй гэнэ. Тухайн үед фраг өмсч, бүрх духлуулж, шүхэр барьсан алдарт “жүжигчний” нэрийг мэдэхгүй таагаад Хүрэлзэнэ гэж. Ямар азаар аалз гэж өхөөрдчихөөгүй юм. Болзооны төгсгөлд дахиад түүнтэй уулзмаар ч юм шиг, гэгээн мэдрэмж төрлөө. Хайрламаар, халамжилмаар, энхрийлмээр, гомдоож уйлуулаад дараа нь аргадмаар. Энэ гэгээн орчлонг хүн бүр мэдэрч байгаасай билээ.


Цааш унших

Дайн байлдаантай оронд очих сонирхолтой эмэгтэй хүн байх юм. Аминдаа хайргүй, адал явдалд дуртайдаа ч биш тэр байлдаан болж байгаа газар нь бидний өвөг дээдсийн дурсгал, монголчуудын нэгээхэн хэсэг байдаг болохоор тийш зүглэдэг хэрэг. Энэ хүн бол Тархан Суурьшсан Монголчууд байгууллагын тэргүүн, соёл судлаач Ц.Санчир. Тэрээр энэ өвөл Иранд сар гаруй “тухлаад” иржээ. Түүнээс явсан газрын сонин сонслоо.
-Таныг дэлхийгээр нэг тарсан монголчуудыг судладаг хүн гэдгийг мэднэ. Энэ удаад исламын шашинтай, дээр нь дотоодын мөргөлдөөнтэй орон руу явсан зорилго юу байв?
-Манай тархан суурьшсан монголчууд байгууллага дэлхийн 20 гаруй улсад долоон жил судалгаа хийж байна. Монголоос монголын эзэнт гүрэнд тархан суурьшсан монголчуудын тухай судлах зорилгоор. Дэлхий дээр монгол хэлээр ярьдаг 18 сая хүн байна. Энэтхэгийн хойд хэсэгт монгол хэлээр ярьдаггүй ч үндэс нэг 30 сая хүн байна. Бид монголын байлдан дагууллын үеэр дэлхий даяар тархан суурьшсан, ялангуяа коммунист дэглэмтэй, исламын шүтлэгтэй орнуудад байгаа монголчуудын тухай мөн , монголын түүхтэй холбоотой хөшөө дурсгалуудын талаархи материал цуглуулдаг. Эдгээр материалаа нэвтрүүлэг болгож залууст үзүүлэхийг зорьдог. Өнгөрсөн жил Афганистаны Хазара угсаатны талаар болон БНХАУ-д байдаг зарим монгол угсаатнуудын талаар хийсэн нэвтрүүлгээ нийтийн хүртээл болгосон. Энэ удаа “ТАСАМ” нэртэй 12 цуврал дугаар бүхий нэвтрүүлгийг бэлтгэж дууслаа. Одоо Иранд буй монголын дурсгалтай холбоотой “Монголын эзэнт гүрний үеийн Ил Хант улс буюу өнөөгийн Иран” нэвтрүүлэг маань МҮОНТ-ээр цацагдаад эхэлсэн байгаа.
-NTV телевизийн “Монголоо хайсан монгол” нэвтрүүлэгтэй төстэй юм шиг санагдлаа. Юугаараа ялгарах юм бэ?
-Олон телевиз, олон сэтгүүлч энэ чиглэлээр түлхүү ажиллаасай гэж боддог. Харин би соёл судлаач. “NTV” телевиз энэ талаар нэвтрүүлэг хийсэнд нь их баярласан. Бидний ялгаа гэвэл тэр хүмүүс сэтгүүл зүй талаас нь гаргасан байх. Бид тархан сугаа монголчууд угсаатны онцлогоо хэрхэн хадгалж байна, монгол байдлаа яаж авч үлдэв, хэл ярианд нь ямар өөрчлөлт орж вэ гэдгийг нь харуулсан илүү түүхэн, шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн нэвтрүүлэг хийхийг зорьдог. Ур хийц нь залуучуудын анхаарлыг татахуйц байлгахыг хүсч байна.
-Таныг Иран руу явах гэж гурван жил бэлдсэн гэж дуулсан?
-Мэдээж мөнгө цаг гэдэг хамгийн хэцүү. Исламын шашинтай болохоор тэр бүр гаднын хүн оруулахгүй. Зөвхөн Ираны нэг хотод гэхэд Монголын түүхтэй холыоотой найман байгууламж байна.
-Цагийн байдал ороо бусгаа, дээр нь хатуу шашинтай орон руу явна гэдэг амь насаа дээсэн дөрөөн дээр дэнсэлж буй хэрэг биш үү?
-Хэн нэгэн ингэхгүй л бол хэн явах юм бэ. Монголын дурсгалууд байхад яагаад түүнийг ил гаргаж болохгүй гэж. Зарим хүн ямар аюултай газар руу дурлаж явдаг юм, та нар худлаа нэр хүнд олох гэлээ гэдэг. Гэтэл монголчууд 1256 оноос хойш зуугаад жилийн хугацаанд Ил Хант улсаа байгуулж өнөөгийн Иран, Азарбежан, Афганистан, Пакистаны баруун хэсэг, Ирак гээд олон газрыг хаанчилсан. Энэ хугацаанд олон зүйл бүтээсэн байж таараа. Бид үүнийг номноос л мэддэг. Газар дээр нь очиж үзэж харсан монгол хүн бараг байхгүй. Бидний алдаа очиж судлахгүйд байгаа юм. Жишээ нь би Иранд Өлзийт хааны бунхан байдаг гээд гурван давхар байшингийн зураг хараад л явсан. Очоод үзэхэд би лав хоёр цаг алмайралд орсон. Уйлмаар ч юм шиг. Маш том байгууламж байна лээ. Гэтэл өнөөдөр бид яагаад үүний талаар илүү тодорхой мэдэхгүй байгаа юм бэ. Монголын түүх гэхээр яагаад зөвхөн Чингис хааныг ярьдаг юм бэ. Монголын өчнөөн баатарлаг хаан дэлхийн түүхэнд үлдсэн шүү дээ. Тухайн үедээ Монголчуудаас айж зугтаан орогнож одоо хүртэл “Кэндован” гээд нүхэн сууцанд амьдарч буй хүмүүс Иранд байна. Хад чулуу нүхлээс гэр хийчихсэн. Тавилга хэрэгслээ дандаа чулуугаар хийсэн. Ханаа ухаад аягаа тавьчихсан. Одоо ч гэсэн үргэлж монголчуудыг дурсдаг.Гэхдээ мэдээж сайнаар биш.
-Та бүгдийн аяллын олзыг Монголын түүх дээр хавсралт оруулж буй хэрэг гэж хэлж болох нь ээ?
-Монголын хааны бариулсан дэлхийн хамгийн анхны тоосгоор баригдсан бөмбөгөр оройтой байгууламж Иранд байна. Ираний музей болгонд Монголтой холбоотой дурсгалууд байна. Хаа газар Монгол хааны зураг, дурсгал байж л байна. Хүлэгүн хааны байгуулсан дэлхийн анхны одон орон судлалын төв гэсэн хаягтай байгууламжийг харлаа. Энэ талаар Монголын түүхийн ганц ч зохиол дээр гэрэл зураг нь байхгүй гээд бод доо. Харамсалтай байгаа биз. Бас Хүлэгү хааны ээж Сорхогтонбэхи хатны бунхан байгаа юм. Монголын эрдэмтэд болохоор Өвөрмонголд байдаг гэж ярьдаг. Бид гэхдээ батлаагүй баримтыг дэлгэж байгаа юм шүү дээ. Ямар дүгнэлт хийх нь монголчуудын сонголт. Хамгийн гол нь иймэрхүү мэдээллийг монголчууд бахархалтайгаар мэдэж байх ёстой. Би зүгээр жижигхээн судлаач. Том хэмжээний баг яваад судлавал болохгүй гэх газар алга. Нэг юмаа янз бүрийн талаас нь давтаж ярихын оронд Монголын түүхтэй холбоотой шинэ сэдвүүдийг гаргаж ирмээр байгаа юм. Монголд байгаа нь монгол, монголоос гадуур байгаа нь эмзэг, дорд үзэгддэг. Би тархан суурьшсан монголчуудыг биднээс илүү гэж зоригтой хэлж чадна аа. Тэд монгол ахуйгаа авч үлдсэн байна. Өдөр болгон хэрэглэж, гайхуулж, өдөр болгон монгол угсаатан болж төрснөөрөө бахархаж байна. Цастын монгол, цагаан монгол, дээд монгол, дэлхийн монгол, Шинжааны ойрадууд, Хөх нуурын хошуудууд гээд тархан суурьшсан маш олон монголчууд монгол соёлоо хадгалсаар монгол ахуйгаараа л амьдарч байна.-Биднээс тасарсан монголчууд биднээс илүү өв соёлоо дээдэлж байна гэлээ. Тэдний олонхи нь том гүрний далбаан доор боолын ч гэмээр юм уу, дорд амьдралаар амьдарч байгаа. Угаас ахуй нь, дээр нь байгаа үндэстэн нь хөгжих боломж олгохгүй байгаа юм биш үү. Тэгэхээр уламжлалаа хадгалахаас өөр яах билээ? -Бүх юм хоёр талтай. Таны ярьсан шиг монголчууд байна. Нөгөө талаас өндөр хэмжээнд боловсорол олсон монголчууд ч байна. Ер нь боловсролоосоо л шалтгаалж байгаа юм. Жишээ нь 241 мянган хүнтэй цагаан монголчууд дээд тал нь дөрөвдүгээр анги төгсдөг. Гэтэл Шинжаан уйгарын монголчууд Бээжингийн том, том их сургууль төгсдөг. Гэхдээ л их үндэстний дор байгаа монголчууд хэцүү. Мэдээлэл авч чаддаг боловролтой хүмүүс өөрөөр амьдарч байна. Өндөр уулын оройд цөлөгдсөн хүмүүсийн хувьд хэцүү л дээ. Тархан суугаа монголчуудын ганц хүсэл бидний талаар мэдээ сонсох. Дунсиан монголчууд гэхэд ямар ч мэдээлэлгүй. Өнөөдрийн монголын талаар морио унаад, сэлмээ бариад дэлхийд дийлж байгаа гэсэн 700 гаруй жилийн тэртээх ойлголт нь хэвээр байгаа. Хил хязгаар, виз гэсэн зүйл мэдэхгүй. Монголд зүгээр л яваад очно гэж боддог.
-Тэнд ийм монгол тэгж амьдарч байна гэдгийг мэднэ гэдэг мэдээж түүхэн ач холбогдолтой. Тэднийг бид эргүүлж нутагтаа авч ирэхгүй нь бас ойлгомжтой. Мэдлээ, өрөвдлөө тэгээд яах юм бэ?
-Энэ ажлыг хийж буй гурван зорилго байна. Дайн байлдаантай газрыг бодвол монголчуудад эрх чөлөө, хууль, боломж баялаг бүгд байна. Үүнийг ашиглах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт нь Тусгаар монгол улсад суугаа биднээс ч илүү хувцас хэрэглэл, хэл яриа, зан заншлаа хадгалаад үлдсэн монголчууд байна. Гуравдугаарт нь буурай хөгжилтэй монголчууд олон байна. Тэднийг бид ядаж мэддэг байя л даа. Бидэнд бахархах нэг хариуцлага байна, бахархалтай түүхийг авч явах хариуцлага бас байна. Дэлхий монголчуудыг харгис хэрцгий, алж талж байсан гэж ярих дуртай. Харин бид Иранаас Монголчууд бүтээн байгуулж байсан маш олон соёлыг харж болохоор байна. Монголын алтан ургийн их хаад, Монголын их засаг хууль өнөөгийн хүчирхэг Иранд төдийгүй дундад азид 100 гаруй жил ноёлсон. Дэлхийн хамгийн анхны цаасан тэмдэгтийг Монгол хаан зохиож байсан гээд маш олон дурсгалуудаа мэдье. Монгол монголоо мэдэж, судална гэдэг бидэнд хүлээгдэж байгаа үүрэг шүү. Чингис хааны үндэс язгуураа бүү март сугай, үр хүүхдэдээ сурга сугай гэсэн үг байдаг. -Тархан суурьшсан монголчууд хаагуур голдуу нутаглаж вэ?-Орос, Хятад, Афганистан, Энэтхэг, Балба, Пакистаны баруун хэсэг гээд маш олон газар тархан суурьшсж байна. Иранд гэхэд 500 мянган орчим эсгий сууцтай нүүдэлчин соёлтой угсаатан байдгийг тэндхийн судлаачид монголчуудын угсаа гэж нэрлэдэг. Энэ удаа тийш явах боломжгүй байлаа л даа. Дунд нь Күртууд байдаг болохоор гадныханд хориг тавьсан байсан.
-Та долоон жил судалгаа хийсэн гэхээр “долоон жорын” монголчуудтай уулзаа биз?
-Заримтай нь хуурай эгч дүүс болсон. Эхлээд очиход өрөвдмөөр шүү дээ. Нэг эмээ бүр монголчууд эргэж ирж авна гэж хэлээд явсан одоо намайг аваад яв гээд дагаж байсан юм.Сэтгүүлчдийг уяхан гэдэг. Чи харвал бараг уйлна. Биднийг ямар их дээдэлдэг гэж санана. Цагаан монголчууд гэхэд өөрсдийгөө газрын, биднийг тэнгэрийн монгол гэдэг юм. Долоон жилийн турш бусад угсаатныг цагаан сараа яаж хийдгийг нь харлаа. Цагаан сар соёл уламжлал тод харагдах гоё үе болохоор. Монголоос алслагдсан, монголоороо байгаа хүмүүсийн хувьд цагаан сараар нэг л зүйл ярьдаг. Тэр нь монголчуудын тухай дурсамж. Гэтэл бид эрлийз хурлийзаар нь дуудаад л. Хятадад байгаа л бол өвөрмонгол гээд шал өөр ойлголт авдаг. БНХАУ-д таван сая есөн зуун мянган монгол байна. 4 сая долоон зуун мянга нь өвөрмонгол. Цаана нь сая хоёр зуун мянган монгол байна. Ядаж бид ялгаж салгая л даа. 700, 800 жилийн турш түүхийн хатуу тоглоомын золиос болсон хүмүүс. Монголоо хадгалаад л үлдсэн байна шүү дээ, хөөрхийс. Ядахнаа л хэрхэн нэрлэгдэж үлдсэнээр нь ялгаж салгах нь тэдэнд үзүүлж байгаа хамгийн том хүндэтгэл болох байх.
-Дээрээ байгаа үндэстний нөлөө тэдэнд орсон байдаг биз?
-Хятадын монголчууд Оросод байгаагаа бодвол хаалттай. Энэтхэгийн гадаадын иргэд орохыг хориглосон бүсэд ч монголчууд нутаглаж байх жишээтэй. Орохыг хориглосон бүсэд олигтой амьдраагүй нь лав. Урд хөршид Тархан суугаа монголчуудын олонхи нь Монголчууд Тангуудыг дайлаар мордоход муж мужид хэсэг хэсгээрээ үлдсэн монголчуудын удам угсаа байдаг. Ялангуяа дундад азид тархан суурьшсан монголчууд олон байна. Хөгжилтэй оронд монголчуудын удам ховор. Байгаагаас Япон, Солонгос, Франц, Америкт байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр Америк Францад халимагууд дүрвэсэн байдаг.
-Ер нь Ираны виз хэр хурдан бүтэж байна вэ?
-2009 оны ерөнхийлөгчийн сонгууль болсноос хойш олон улсын сэтгүүлчдэд хориг тавьсан. Мэргэжлийн камер, мэргэжлийн зургийн аппарат авч орохыг хориглосон болохоор виз бэрхшээлтэй байв. Ираны автобусанд суухаас эхлээд эмэгтэй хүн зөвхөн нүд амаа гаргасан алчуур зүүх ёстой. Гараа ил гаргах ёсгүй, автобусанд эрэгтэй хүнтэй нэг талд зорчихгүй, ярихгүй гээд олон дүрэм журмыг дагах ёстой. Ямар ч угсаа гарал, зэрэг зиндаатай байсан Ираны нутаг дэвсгэрт исламын шашны ёсонд захирагдах ёстой. Иран руу Туркээр дамжиж орсон юм. Туркийн элчин биднийг батлан даасан бичиг гаргасан учраас биднийг нэвтрүүлсэн байх.
-Ираны өнөөгийн байр байдал ямар байх юм?
-Эмэгтэйчүүдийн эрх маш доогуур. Эмэгтэй хүнд ажил хийх хориотой. Гашуудлын сарын өдрүүдээр очсон учраас хаа сайгүй, биеэ зовоож, цус урсгаж байгаа чимээ шуугиан сонсдоно. Исламын шашны шиат урсгалын төлөөлөгч Хуссейны нас барсны дурсгалд зориулж жил болгоны нэг сарыг гашуудлын сар болгодог юм билээ. Тэр сард нь бид очиж таарсан. Эмэгтэйчүүд нь зурагтынхаа өмнө нүүрээ маажиж, биеэ сэлэмдэж, ташуурдаж зовоодог. Гэхдээ дөрвөн жилийн өмнө сэлэмдэхийг хориглосон. Хэр их цус гарна, тэр хэмжээний буян үйлдэж байгаа хэрэг юм уу даа. Таксины жолооч нь хүртэл өөрийгөө гинждээд явна.
-Зүгээр ёсыг бодоод өөрийгөө зовоосон болох юм уу, эсвэл бүр үнэнээсээ зовоох юм уу?
-Гадаа гудманд хэдэн мянгаараа ёс үйлдэж байгаа хүмүүст мэдээж дүр эсгэж буй хүн байсан байлгүй. Нээрээ сонирхуулаад хэлэхэд Иранд яг одоо 1388 оны аравдугаар сар болж байгаа.
-Дэлхийгээс таг тасарсан улс ганц ширхэг байна аа. Салхи сөрсөн тэмээ шиг?
-Ёстой хол тасарсан улс. Соёлын асар том ялгаатай. Тэгсэн мөртлөө иргэдийнх нь боловсрол өндөр. Англиар ярьдаггүй хүн бараг байхгүй. Мэдээж гадаадад сурахыг дэмждэггүй. Иран хүн гадагшаа явж сурах гэж байгаа бол Засгийн газартаа 100 сая төгрөгийн дэнчин тавьдаг.
-Тэнд дэлхийтэй холбогдох ямар боломж байна аа?
-Иранд мэдээлэл хориотой. Дэлхийн телевизийн сувгууд гарахгүй. Yahoo messenger, чаат, youtube, facebook гээд бүгд хориотой.
-Ядахнаа утас байна биз дээ?
-Олон улсын ярианы гарцууд бүгд хориотой. Кредит карт ашиглахыг бас хорьсон. Иран руу бэлэн мөнгө авч ордог ч хэмжээ нь хязгаартай болохоор гадаад хүн мөнгөө дууссан өдрөө гарна. Даяарчлагдаж байгаа дэлхийд дангаараа үлдсэн цөөхөн орны нэг Иран. Хэчнээн хаалттай ч бахархалтай зүйл байна лээ. Литр шатахуун гэхэд монгол мөнгөөр 150 төгрөг. Кг мах монголоор 14 мянган төгрөг. Миний очиж байсан орноос хамгийн хэцүү хоолтой нь Иран байсан. Удаан баймаар байсан ч авч орсон мөнгө маань дууссан болохоор буцахаас өөр арга байгаагүй. Удахгүй дахиад сурахаар явах гэж байгаа. -Эмэгтэй хүний эрх гэж мэдэхгүй газар сурах нь тийм чухал хэрэг үү?-Иранд нэг зүйлийг асар их ойлгосон. Монголын түүхийн дурсгалууд Хятад, Перс хэл дээр түлхүү бичигдсэн байдаг. Монгол судлаачид Персээс англи, англиас орос руу орчуулсныг монгол хэл дээр хөрвүүлж байгаа юм. Мэдээж энэ хооронд утгыг алдаа их гарч таараа. Монголын түүхийг үнэн бодитоор нь бичихийн тулд бид перс хэл сурах хэрэгтэй юм болов уу гээд сурах гэж байгаа юм. Дэлхий дээр 120-иод сая хүн перс хэлээр ярьдаг юм билээ. Гадаад хүн сурч болох сургуулиудаа цаанаасаа заагаад өгсөн. Их бэрхшээл гарах байх л даа. Гэхдээ болно байх гэж найдаж байна.
-Тэнд байхдаа ялангуяа манайх шиг чөлөөтэй орны хүн алхам бүрээ хянахгүй бол болохгүй юм байна даа?
-Тийм шүү. Афганистанд эмэгтэй хүн толгойгоо ил гаргавал чулуугаар шидэж алдаг. Афганистанд явж байхдаа Чингис хаан баячуудыг нь баялагтай нь булшилсан Мазари Шариф гэдэг хатуу дурсгалтай газар очсон юм. Тэндэхийн эмэгтэйчүүд амьдралдаа гэр бүлийнхнээсээ өөр эрэгтэй хүний царайг харж үзээгүй. Хэцүү байгаа биз. Афганд илүү урт нөмрөгтэй явсан л даа. Ялангуяа соёл судлаач хүн очсон газрынхаа ёсыг хүндлэх ёстой. Эмэгтэй хүн судалгаа хийгээд явахын давуу тал хүмүүс нээлттэй ярьдаг. Афганистаны хазара айлд ороход зовлон жаргалаа уйлаад ярина. Хүүхдүүд нь бүжиглэж үзүүлээд л, өрөвдмөөр. Сэтгэлийнхээ хамаг байдгаа ил гаргадаг юм. Мэдээж тэд эрэгтэй хүний өмнө бүжиглэж, уйлж чадахгүй. Хятадад байгаа монголчуудын хувьд ч гэсэн эмзэг сэдвүүдээ илүү ярина.
-Иран руу явахад ямар орнуудаар дайрав?
-Хятад, Пакистан, Арабын нэгдсэн Эмират, Туркээр дамжаад Иран руу орсон. Автобусаар Иран руу орсон л доо. Турк Ираны хил дээр гэхэд Чеченүүд хил гарах гээд хэдэн зуугаараа шоронгийн хоригдол шиг торны цаана байж байдаг юм билээ. Гадаад хүн нэг ч байхгүй. 10 автобусны цуваа явж байхад бид дөрөв л гадаад байсан. Хил дээрээс нэг зураглаачийг маань буцаагаад хоёр эмэгтэй, нэг эрэгтэй орж байгаа юм.
-Ингэхэд танайх хаана харъяатай байгууллага юм бэ?
-Манайх төрийн бус байгууллага. Соёл судлаач, орчуулагч, зураглаач гэсэн цөөхөн хүнтэй. Манай онцлог нь аялал болгонд өөр өөр хүн авч явдаг. Буурай хөгжилтэй газар эмч, үсчин ч юм уу ахуйн үйлчилгээ үзүүлэх хүн очиход сонин байдаг шүү дээ. Зарим газар оо гэдгийг мэдэхгүй, үсээ угаалгын нунтагаар угаах жишээтэй. Ухсан нүхэнд тогтсон ус уудаг монголчууд ч байна.
-Байгууллагууд төрийн, төрийн бус. Ашгийн ашгийн бус гэж байдаг. Танайх төрийн бус байгууллага. Харин ашгийн уу, ашгийн бус уу?
-Мэдээж ашгийн бус.
-Тэгвэл хаанаас хөрөнгө босгож ийм хүнд, хэцүү аялалуудыг хийгээд байгаа юм бэ?
-Бид таван жилийн турш өөрсдийнхөө олсон орлогоор өөрсдийгөө санхүүжүүллээ. Би давхар монгол зургийн мэргэжилтэй. Манай байгууллагад “Хархорин сувинер” гээд арьсан эдлэлийн жижигхэн урлан байдаг юм. Арьсан эдлэл хийж гадагшаа гаргаж үүнийхээ ашгаар аяллаа санхүүжүүлдэг. Өнгөрсөн жилээс нийтийн хүртээл болгож эхэлсэн болохоор илүү мэргэжлийн төвшинд хийх хэрэгтэй болсон л доо. Үүнийгээ дагаад спонсор гэдэг зүйл хэрэг болж байгаа юм. Саяны нэвтрүүлгүүдийг хийх аяллын ерөнхий ивээн тэтгэгчээр “Хас” банк ажилласан. Манай нэвтрүүлэг нэг уриатай л даа. “Монголын төлөөх зүрх бүхэнд зориуллаа” гэдэг. Энэ нийтлэлийг хэн ч уншиж болно. Манай нэвтрүүлгийг хэн ч үзэж болно. Гэхдээ хэнд зориулсан бэ гэхээр монголын төлөөх зүрх бүхэнд зориулсан. Хоёр гурван жил ганцаараа явж судалгаа хийлээ. Мэдээж өргөн бүрэлдэхүүнтэй баг явъя гэхээр асар их зардал гарна. Зардал нь байлаа гэхэд хамт явах хүмүүсийн маань ар гэр дайн байлдаантай газар явахын нь зөвшөөрдөггүй. Өнгөрсөн жилийн тавдугаар сард Монгол Халимаг Оросын хамтарсан “Торгоны зам” олон улсын тэмээн аялалд гараад мянга гаруй км явлаа. Уг нь зургаа, долоон мянган км туулах байсан ч хамаг цаг хугацаа өнгөрчих гээд, төлөвлөгөө нурчих гээд зам гажсан. Бид бүгдээрээ л амьдрал ийм байна, цалин тийм байна, нийгэм онцгүй байна гэж ярьдаг. Харин бахархалтай түүхийн тухай ярих болохоор бүгд омогшоод л би хөх толботой улаан залаатай монгол. Чингис цагтаа дэлхийг дийлж байсан гэдэг. Ингэж ярьж байгаа хүмүүст ямар нэгэн хариуцлага байж таараа. Тэгэхээр боломжтой нэгэн нь түүхээ судлаад, бусдад таниулаад явах нь зүйтэй юм болов уу гэж бодсон юм.
-Афганистан руу та ганцаараа явсан гэл үү?
-Уг нь гурвуулаа явах байсан ч нөгөө хоёрын маань гэр бүл зөвшөөрөөгүй. Үйлчлэгч нь хүртэл эрэгтэй 349 эрэгтэй зорчигчтой онгоцонд 350 дахь эмэгтэй зорчигч болж суугаад тал нь дэлбэрсэн онгоцны буудалд буух эвгүй л юм билээ. -Аймаар юм аа?-Айвал хийхгүй шүү дээ. Айна гэдэг асуудал бас өрөөсгөл. Мэдээж дайнтай газар эмэгтэй хүн явна мангар юм шиг огт айлгүй явна гэж юу байх вэ. Гэхдээ яваад л ирсэн.
-Таныг осолдвол гомдолгүй ээ гэж гарын үсэг зурж байгаа хүмүүс бас их зоригтой хүмүүс байна аа?
-Зоригтойдоо ч биш, монголын төлөө зүрхтэй. Мэдээж долоон жил юу эсийг үзэх вэ. Буу шийдэм, хутга сэлэмтэй бишгүй таарсан байж таараа.


Цааш унших

Õýäýí æèëèéí ºìíº ÿìàð ÷ áèëýý îëîí óëñûí ìèññ øàëãàðóóëàõ òýìöýýíèé ¿í­äýñíèé õóâöàñòàé ãàðààíä Õÿòàäûí îðîëöîã÷ Ìîíãîë óó­æààð ãî¸æ áàéñíûã ñàíà­ëàà. Òóõàéí ¿åä õÿòàäóóä õººð­õèé ¿íäýñíèé ãýõ õóâ­öàñ ñî¸ë ìàðóóõàí óëñ äàà çàéëóóë ãýñýí ºðºâäñºí, íàéð òàâüñàí, ýçíèé ¸ñîîð çýýëä¿¿ëñýí õàíäëàãà àæèã­ëàãäàæ áàéâ. Ãýòýë õÿòàäóóä áèä­íýýñ òýñ ººð áîäîë àãóóëæ òýð õóâöñûã ýãýë­äýð­ãýëæ. Ñîëîíãîñ, Ìîíãîë ãý­ñýí õàÿà äýðëýñýí îðíóó­äûí ºâ ñî¸ë “Made in China” øîø­ãîòîé áîëæ ýõëýâ. Ýíý­õ¿¿ äýëõèéã “àçàðãàëàõ” Õÿ­òàäûí áîäëîãî Ìîíãîë õºº­ìèé, Ñîëîíãîñûí öàãààí áó­äààíû áîîðöîã ãýýä õ¿íèé ñî¸ëûã ººðèéí áîëãîñîí òóóæ ÿâíà. Ýíý ¿åä áèä íýã­äýæ ¿íäñýðõýã ¿çëýý æèí­õýíý óòãààð íü ãàðãàõ ¸ñòîé áàéòàë íºãºº ë òàìûí òîãîî­íû ¿ëãýðýýð õàðèóöëàãà õ¿­ëýýõ àëáàí òóøààëòàí àëãà.
Õººìèé Õÿòàäûíõ áîëæ áàéõàä Ìîíãîëûí ýðõ áà­ðèã­÷èä ÿã þó õèéæ áàéñàí þì áý. Õººìèéí õîëáîîíû åðºí­õèéëºã÷, ÁÑØÓß-íû Ñî¸ë óðëàãèéí áîäëîãûí ãàç­ðûí äàðãà, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîí­ãîë äàõü åðºíõèé íà­ðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðòàé óóëç­ëàà. Õººìèéí õîëáîî ÷ ÿà­õàâ, òºðèéí áóñ áàéãóóë­ëàãà. Õàðàìñ÷ áóéãàà èëýð­õèé­ëýâ. ¯¿íèé äàðàà ÁÑØÓß-íû Ñî¸ë óðëàãèéí áîäëî­ãûí ãàçðûí äàðãà Ã.Ýðäýíý­áàòààñ “ÿë àñóóëàà”.
Ã.Ýðäýíýáàò:
Áè àðüñàà õàìãààëæ áàéãàà þì áèø. Õèéãýýã¯é áîë õèéãýýã¯éãýý õýëíý

-Õººìèéã äýëõèéí ºâä õÿòàäóóä á¿ðòã¿¿ëæ áàéõàä Ìîíãîë÷óóä þó õèéæ áàéâ àà. Òàíòàé óóë­çàõààñ ºì­íº Õººìèéí õîë­áîî­ãîîð îð­ëîî. Óã íü ìàòåðèàë ñýë­òèéã íü íîì ¸ñîîð íü á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí ãýæ áàéíà. ßã õýçýý ìàòåðèàëàà ºã­ñºí þì áý?
-Óðòíàñàí ãóàéòàé õàìòðààä ìà­íàéõ ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëñýí. Ýíý õîî­ðîíä º÷íººí àæèë áàéãàà ø¿¿ äýý. Áàò­ëàäàã äýýðýý òóëàõààð õººìèéã îéëãîõ, îéë­ãîõã¿é õ¿í áàéíà. Òèéì áèç äýý. Áè àðü­ñàà õàìãààëæ áàéãàà þì áèø. Òà á¿ãä õ¿íèé ÿðüæ áàéãààã çºâ òàëààñ íü áè­÷èõ õýðýãòýé. Õèéñýí áîë õèéñýí, õèé­ãýý­ã¿é áîë õèéãýýã¿é ãýäãýý øóóä õýëíý.
-Õàìãèéí ãîë íü ÞÍÅÑÊÎ ðóó ÿâóóëàõ ìàòåðèàëûã òàíàéõ õý­äèéä Í.Óðòíàñàí ãóàéä ÿâóóëñàí þì áý?
-Õýçýý ºãñíèéã íü Óðòíàñàí ãóàé­ãààñ àñóó. Òýä ÿâóóëäàã þì.
-Õàðèí òà Óðòíàñàí ãóàé ðóó õýçýý ÿâóóëñàí þì áý?
-¯ã¿é ÷è ÿàñàí öàãäàà øèã áàéöàà­äàã õ¿í áý. Óðòíàñàí ãóàé äýýð î÷îîä á¿ãäèéã òîäîðõîé àñóó.
-Ñî¸ë óðëàãèéí áîäëîãûí ãàçàð ÿìàð áîäëîãî áàðüæ áàéíà âý. Õººìèé㺺 àëäëàà. Îäîî Ìîí­ãîë áè÷ãýý á¿ðòã¿¿ëýõäýý øàì­äàÿ ãýýä “Îäîí” òåëåâèçýýð ÿðüæ áàéíà. ¯¿íèé ýñðýã ÿìàð àð­ãà õýìæýý àâàõ ãýæ áàéíà âý?
-ßã ýíý òàëààð Óðòíàñàí ãóàé ÷àìä íà­äààñ èë¿¿ õýëæ ºãíº. Áèä èéì þì á¿ðò­ã¿¿ëüå ãýýä æàãñààëòàà ãàðãààä ÿâóóë­÷èõñàí. Òýð æàãñààëòûã íàäààñ õó­âèëæ àâñàí ÷ áîëíî. ÞÍÅÑÊÎ-ä á¿ðò­ã¿¿ëýõ ãýýä ºâ ñî¸ëóóä äóãààðëàñàí áàéäàã þì áàéíà. Ìîíãîë þì áàéíà ãýýä ºìíº íü îðóóë÷èõã¿é ø¿¿ äýý. ªâ ñî¸ëûã õàìãààëàõ êîíâåíöèä 2005 îíä íýãäñýí. Õàðèí ÷ áàòëàãäààã¿é áàéõàä íü 2003 îíä ìîðèí õóóðàà á¿ðòã¿¿ëñýí, àçòàé õ¿ì¿¿ñ. Îäîî öàì, ýðèéí ãóðâàí íàà­äàì ãýýä îëîí þì áàòëóóëàõ ãýæ áàéíà.
-Îäîî çàðãà õèéæ áîëîõ óó. Åð íü ñî¸ëîî ãàäàãøàà àëäàõã¿éí òóëä þó õèéõ âý. Ìàíàé óðëà­ãèéíõàí Ẻí áººíººðºº Õºõ õî­òîä òîãëîëò õèéäýã íü ãàé áîë­ëîî ãýæ ÿðüæ áàéíà?
-Ìàíàé ìóíäàã ïðîôåññîð Õºõ õîòîä õè÷ýýë çààõ óðèëãà àâáàë òýð õ¿­íèéã õýí ÷ õîðèõ ýðõã¿é ø¿¿ äýý. Õýí íý­ãýí òýíä äóóëëàà ãýõýä áàñ õîðüæ ÷àäàõ­ã¿é. Õàðèí ¿¿íä òýð ÷èãëýëèéí ñëûí ºâèéã òýýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã ìàòå­ðèàë­ëàã òàëààñ íü äýìæèõ õý­ðýãòýé. Õÿòàäóóä ýíä õ¿ð÷ èðýýä ë èõ ìºí㺠àìëààä èõ ñóðãóóëèéí áàãøèéã, ãàâüÿàòûã ÷ àâààä ÿâæ áàéíà. Áèä õèë äýýð ïàñïîðòûã íü õóðààõ ýðõ áàéõã¿é.
-Îäîî òýãýýä ºâ ñî¸ëîî õàì­ãààëæ, ºìººðºõ àðãà áàéíà óó?
-Áîëäîãñîí áîë êîíâåíöèéí õàìãèéí ýõýíä èðñýí íü á¿ðòã¿¿ëíý ãýäýã çààë­òûã ¿íäñýí îðîí íü á¿ðòã¿¿ëíý ãýñýí çààëòàà𠺺ð÷èë캺ð áàéãàà þì. Òý­ãýõýýð 139 îðîí õóðàëäàæ áàéæ øèéäýõ áîëíî. Áèä ýíý àñóóäëûã òàâüñàí, áîëîõã¿é þì áèëýý.

Ò¿¿íèé çºâëºñíººð “Õýðãèéí ýçýí õýíãýðãèéí äîõèóð” ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Í.Óðòíàñàíòàé ÿðèëöëàà.

Í.Óðòíàñàí:
ìàíàé õªªìèéã õßòàäóóä á¯ðò㯯ë×èõíý ãýæ áèä ßàæ ìýäýõ þì

-Õººìèéã õÿòàäóóä ìàíàé ºâ ñî¸ë ãýýä ÞÍÅÑÊÎ-ä á¿ðòã¿¿ë­÷èõëýý. Àðä ò¿ìýí òàíû àæèëä ¿¿íýýñ áîëæ ìóó ä¿í òàâèëàà. Òà åð íü þó õèéæ áàéãààãàà òàéëàã­íàâàë ÿàñàí þì áý?
-Õººìèéã õîöðîîëîî ãýæ ÿë àñóó­õààñàà ºìíº á¿ðòã¿¿ëñíèéã íü àñóóõ õýðýãòýé. Õÿòàä ãàíöõàí ç¿éë äýýð ºðñ­ñºí ë áàéíà. Áèä Ìîíãîë õººìèé ãýæ á¿ðò­ã¿¿ëíý, äàõèàä. ¯¿íèéã òàéëáàð­ëàõûí òóëä óã ñóóðèàñ íü ÿðüÿ ë äàà. ÞÍÅÑÊÎ ãýäýã áîë ͯÁ-ûí áîëîâñðîë ñî¸ë øèíæëýõ óõààíû òºðºëæñºí áàéãóóëëàãà. Ñî¸ëûí ñàëáàð íü òóõàéí îðíû Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòàð÷ áàéãà­ëèéí áîëîí ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèë­ëà­ãàà ÿâóóëäàã. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ºâèéí òàëààð ÿðüæ áàéíà. Ýíý ç¿é ¸ñíû õý­ðýã. ªâ áàéãàëèéí, ñî¸ëûí ãýæ õó­âààã­äàíà. Ñî¸ëûí ºâ íü äîòðîî áèåò áîëîí, áèåò áóñ ãýæ õóâààãäàíà. Áèåò ºâä õºøºº äóðñãàë, õîò ñóóðèíãèéí òóó­ðü, ñ¿ì õèéä, óðàí áàðèëãóóä, áóëø õèð­ãýñ¿¿ð îðäîã.
-Áèåò ºâ ÿàõ âý. Óëààíäàà ãàð÷è­õààã¿é áîë Ìîíãîëûí õèë äîòîð áàé­ãàà Îðõîí, Ñýëýíãý, Òóóë ìà­íàéõ ãýõ ãàçàð áàéõã¿é áàéõ. “Äýý­ðýì÷èä” áàðèãääàãã¿éãýýð íü áèåò áóñ ºâ ð¿¿ õàëäààä áàéíà ø¿¿ äýý?
-Áèåò áóñ ºâ ãýäýãò àðäûí óëàìæ­ëàëò óðëàã, ãàð óðëàë, áàÿð íààäàì, çàí ¿éë, ¸ñ çàíøèë, àðäûí ìýäëýã ýíý á¿ãä îðíî. ÞÍÅÑÊÎ ºâ ñî¸ëîî õàäãàëàõûã óõóóëæ áàéãàà. Äýëõèéä 10 ìÿíãàí õýë áàéñíààñ ñ¿¿ëèéí 50 æèëä äºðâºí ìÿíãà íü ìºõ÷èõºæ. Äàðààãèéí 50 æèëä òàëààñ èë¿¿ õóâü íü àëãà áîëíî. Õý÷­íýýí îëîí õýë áàéíà, äýëõèé º÷íººí îëîí ÿíç áîëíî. Õýë äàãààä ñî¸ë ãýäýã äýý. Èéìýýñ ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëúÿ ãýýä áàéãàëü ñî¸ëûí ºâ õàìãààëàõ êîí­âåíö áàòàëñàí. Èíãýõäýý õî¸ð ÿíçààð õàìãààëààä áàéãàà þì. Ýõíèéõ íü ãè­ø¿¿í îðîí á¿õýí ººðèéí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà ºâºº õàìãààëíà, íºãºº íü äýëõèéí õýìæýýíèé ¿íý öýí, à÷ õîëáîã­äîëòîé ¿íýò ºâèéã ÞÍÅÑÊÎ-ä á¿ðòãýýä äýëõèé íèé­òýýðýý õàìãààëíà.
-Äýëõèéä á¿ðòãýëòýé ìàíàé õý÷íýýí ºâ ñî¸ë áàéíà âý?
-Äýëõèéí ºâèéí æàãñààëò ãýæ õî¸ð êîíâåíöèéí ãóðâàí æàãñààëò áàéíà. 1972 îíû äýëõèéí áàéãàëèéí áîëîí ñëûí ºâèéã õàìãààëàõ êîíâåíöèä ìàíàé óë­ñààñ 2003 îíä Óâñ íóóð, 2004 îíä Îð­õîíû õºíäèéí ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàç­ðûã á¿ðòã¿¿ëñýí. Îäîî Àëòàéí íó­ðóóíû õàäíû çóðãèéã á¿ðòã¿¿ëýõ ãýýä àæèëëàæ áàéíà. Äýëõèéí ºâèéí óðüä÷èëñàí æàã­ñààëòàä Èõ ãîâèéí öºë íóòàã, ¯ëýã ã¿ð­âýëèéí îðä ãàçàð, Ìîíãîëûí òàõèëãàò óóë­ñóóä, Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäèéã îðóóëñàí áàéãàà.
-Õººìèéíèé òàëààð ÿðèàíäàà îðú¸. Õººìèé þó áîëîîä Õÿòà­äûíõ áîë÷èõîâ îî?
-Ýíãèéíýýð îéëãîõîä Õÿòàä ìàíàé­õààñ ºðññºí ë õýðýã. 139 ãèø¿¿í îðíîîñ èð­ñýí ºâ ñî¸ëîî òàíèëöóóëñàí õýäýí çóóí ìàòåðèàëûã 30 øèíæýý÷èä øàëãà­õàä ìýäýýæ õààíàà ÷ õ¿ðýõã¿é. Èõ áîëæ ýõ­íèé èðñýí 90 ìàòåðèàëûã øàëãàíà àà äàà. Òýð 90-ýýñ õîéøõèä íü ìàíàé ìàòå­ðèàë, ºìíº íü Õÿòàäûí ìàòåðèàë øàëãàãä÷èõã¿é þó.
-Ìàíàé õý÷íýýí ºâëèéí ñî¸ëûí ìàòå­ðèàë äýëõèéí ºâä á¿ðò­ã¿¿­ëýõ äóãààðàà õ¿ëýýæ áàéãàà þì áý?
-Ñàÿ ¿ëäñýí õî¸ð íü äóãààðëàæ áàéãàà. ̺í ãóðâûã ÿâóóëàõàä áýëýí áîëñîí.
-Äàðààãèéí á¿ðòãýõ õóãàöàà õýçýý áèëýý?
-Õººìèé, ýðèéí ãóðâàí íààäàì õî¸ð 2010 îíä øàëãàãäàõ öèêëüä îðñîí. 2009 îíä øèíæýý÷èäòýé Ïàðèñò óóëçààä ýíý õî¸ð ìàòåðèàëàà òàíèëöóóëàõàä áîëîõ þì, ãýõäýý çàðèì íýã ç¿éëèéã òîäðóóë ãý­ñýí. Æèøýý íü, õººìèé÷èä õààãóóð íó­­òàã­­­ëàäàã þì ãýýä. Òîäðóóëãàà ºãººä ÿâóóë­­ñàí. Òàâäóãààð ñàðä õî¸ð øèí­æýý÷ èðæ ¿çíý. Òýãýýä ýíý õî¸ðûã õóð­ëààð îðóó­­ëàõàä ìîðèí õóóð, óðòûí äóó õî¸ðûã õàìò îðóóëàõ þì áèëýý. Ó÷èð íü, êîíâåíö áàò­ëàõààñ ºìíº òóíõàãëà­ñàí ó÷ðààñ àâòî­ìàòààð ñàÿûí òºëººë­ëèéí æàãñààë­òàä îðóóëæ õóóëü ¸ñîîð á¿ðòãýõ þì ãýñýí.
-Õººìèé Õÿòàäûí íýð äýýð ø¿¿ äýý ãýýä ìàíàéõûã á¿ðòãýõ ¿¿?
-Ìîí­ãîë õººìèé þì ÷èíü á¿ðòãýíý ãýäýãò 100 õóâü èòãýëòýé áàéíà.
-ßñ ÿðèâàë Òóâà õººìèé ìàíàéõ ãýæ õýëýõ ýðõòýé óëñ ø¿¿ äýý. Õàìò­ðàõ áîäîë áàéíà óó?
-Íèé íóóã¿é õýëýõýä õàìòàðìààð­ã¿é áàéíà. ÞÍÅÑÊÎ õàìòðàõûã èë¿¿ äýì­æýýä áàéãàà þì. Ìàíàéõàí õàìòàð­ëàà ãý­âýë äàõèàä Ẻí þì áîëíî áèç. Ìà­íàé áàé­ãóóëëàãà ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ¿éë àæèë­ëà­ãààã Ìîíãîëä çîõèöóóëäàã áàéãóóëëàãà. Ìîí­ãîë ¿¿íèéãýý á¿ðò­ã¿¿ë­íý ãýñýí áîä­ëîãûã áèä ÿðèõã¿é.
-Áîäëîãîîð àâ÷èð÷ ºãñºí ç¿é­ëèéã ë äàìæóóëàõ ¿¿ðýãòýé ãýñýí ¿ã ¿¿?
-Òèéì. Îäîî áîë èéì áèø áàéíà. Áîä­ëîãûí ãàçàðò íü õýë óñòàé õ¿ì¿¿ñ àëãà. Áèä ñî¸ëûí ºâä á¿ðòãýõ æóðìûã ÿàìàíä ÿâóóëàõàä ìýäýæ õèéõ õ¿í áàéõã¿é áî­ëîõîîð òóñëàäàã þì. ßàì­òàé õàìò ýð­äýìò­äèéã öóãëóóëààä ¿¿íèéã íü ÷è áè÷, ÷è òýã ãýýä õóâààðèëæ òºëºâ­ëºãºº ãàðãàæ, ñàé­äààð áàòëóóëäàã. Èí­ãýýä ìàíàéä èð­ñýí þì íü òóí õýö¿¿. Äó­òóó äóëèìàã. Àðàé èë¿¿ òóðøëàãà, õý­ëýð­õ¿¿ þìòàé áî­ëîõîîðîî ýíä áè õýäýí õ¿¿õä¿¿äòýéãýý íóõ­íà. Åð íü äýëõèéí ºâèéã õàðèóöñàí àëáà ÿàìíû äýðãýä áàéõ ¸ñòîé. Ìàíàé ¿íä­ñýí ¿¿ðýã áîë èéì þì áîëîõ ãýíý ãýæ çàð­ëàëàà, òýäýí ñà­ðûí òýäíýýñ ºìíº ìàòå­ðèàëàà èð¿¿­ëýýðýé ãýæ õýëëýý. Èí­ãýýä èðñýí ìàòå­ðèàëûã íü õ¿ëýýæ àâààä öààø äàìæóó­ëàõ ¿¿ðýãòýé.
-Ñî¸ë óðëàãèéí áîäëîãûí ãàçàð òà­íàéä õººìèé, ýðèéí ãóðâàí íààä­ìûí ìàòåðèàëûã õýäýí îíû õý­äýí ñàðä àâ÷èð÷ ºãñºí þì. Ýíý àñóóëò ºí­ãºð­ñºí áîðîîíû õîé­íîîñ öóâ íº­ìºð÷ áàéãàà õý­ðýã ë äýý. Ãýõäýý õîö­ðîî­ñîí áó­ðóó­òàíã àðä ò¿ìýí ìýäý­õèéã õ¿ñ÷ áàéíà?
-Òýðèéã ÷èíü áýëòãýíý, áèä ¿çíý, áó­öààíà, õàìãèéí ñ¿¿ëä íü ñàéä ãàðûí ¿ñýã çóð­íà. Ìàòåðèàë àâàõ õóãàöàà íü 2009 îíû íýãä¿ãýýð ñàðààñ íàéìäóãààð ñà­ðûí 31 õ¿ðòýë áàéñàí. Áèä íàéìäó­ãààð ñà­ðûí 20 õàâüöàà ÿâóóëñàí ñàíàã­äàæ áàéíà.
-Õàìãèéí ãîë íü õîöîð÷ ÿâóóëñ­íààñ áîëëîî ãýæ ä¿ãíýýä áàéíà ë äàà?
-Õÿòàä äºðºâ, òàâäóãààð ñàðä ºãñºí ë áàéõ. Õÿòàäûã ìàíàé õººìèéã á¿ðòã¿¿ë­íý ãýæ áèä ÿàæ ìýäýõ þì áý.
-2005 îíä ìàíàéõ ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ºâ ñî¸ëûã õàìãààëàõ ýíý êîí­âåí­öèä íýãäñýí. Òýãâýë 2010 îí õ¿ð­òýë òà á¿õýí þó õèéñýí þì áý ãý­ñýí àñóóëò óðãàæ áàéíà?
-Èõ çºâ àñóóëò. Áèåò áóñ ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ êîíâåíö 2003 îíä áàò­ëàãä­­ñàí. 2006 îíä õ¿÷èí òºãºëäºð áîë­ñîí. 2006 îíîîñ 2008 îíû çóðãàäóãààð ñàð õ¿ðòýë ýíý êîíâåíöèéã ÿàæ õýðýã­æ¿¿ëýõ âý ãýäýã æóðàì ä¿ðýì ãàðñàí. Ýíý æóð­ìûí äàãóó ÿàðàëòàé õàìãààëàõ äýë­õèéí ºâèéí æàãñààëòàä Ìîíãîë òóóëü, áèé áèåëãýý, öóóð õºãæèì á¿ðòã¿¿ëñýí. Õî¸ð­äóãààð òºëººëëèéí ºâèéí äýëõèéí æàã­ñààëòàä îðóóëàõààð õººìèé, ýðèéí ãóð­âàí íààäìûã áè÷èæ ÿâóóëñàí. Ñàÿ ò¿¿­õèéã íü ÿðèëàà. Ýíý êîíâåíö áàò­ëàõààñ ºìíº áèä áààõàí õóäëàà ¿íýí þì áè÷èæ ÿâóó­ëààä ë áàéëàà. Òýãñýí ÷èíü êîíâåí­öèä öîî øèíý øààðäëàãóóä òàâèãäàæ ýíý á¿õ àæëàà äàõèæ ýõýëñýí. ßìàð øààðä­ëàãà ãýõýýð 10 ìèíóòûí êèíî, öàãèéí áè÷ëýã. ¯¿íä ìºíãº, öàã õý­ðýã­òýé. Áàñ èíãýæ áè÷íý ãýýä øàë ººð þì­íóóä íýõ­ñýí. Õóó÷èí èõ ãî¸ þì óõààíû þì áè÷ýýä ÿâóóëäàã áàéñíààñ òýñ ººð.
-Òýãýýä æèíõýíý àæèë 2008 îíîîñ ë ýõýëñýí õýðýã ¿¿?
-Òèéì. Ýíý ÷èíü á¿õ óëñàä øèíý þì. Áèåò áóñ ºâ ãýäýã ìàø õýö¿¿. Àíõ áîëîâñ­ðóóëñàí ÿìàð ÷ þì àë­äàà äóòàãäàëòàé ë áàéæ òààðàà. Äîð õà­ÿàä ë íýã óëñ æèëä òºäºí ¿íýò ºâ á¿ðòã¿¿ëíý ãýñýí õÿçãààð òîãòîîãîîã¿é. Íýã æèëä íýã óëñààñ òàâ ãýýä òîãòîî÷èõñîí áîë ºíººäºð èéì õýë àì áîëîî ÷ óó ¿ã¿é ÷ ¿¿. Îäîîãèéí áàéä­ëààð íýãäýæ îðñîí 100 ãàðóé îðíîîñ àð­âàí õýäõýí íü ë ºâ ñî¸ëîî á¿ðò­ã¿¿ëñýí. ßà­ãààä ãýõýýð ñàÿ áàò­ëàãä­ñàí. Õàðèí ÷ ìàíàé­õûã ìóíäàã àæèë­ëàæ áàéíà ãýæ ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí îðëîã÷ ñàéä ºíãºðñºí ñàðä èðýýä ìàãò­ñàí. Ãàé áîëæ õÿòàäóóä õººìèéëäºã ãýæ îðóóëñàí áîëîõîîñ á¿õ þì ñàéí ÿâàà.
-Îäîî õý÷íýýí ¿íýò ºâ á¿ðòã¿¿­ëýõ ãýæ õè÷ýýæ áàéíà âý?
-Îäîî á¿ðòã¿¿ëýýä áàéãàà íü òàâ. Á¿ðò­ã¿¿ëýõ íü Ìîíãîë ãóòàë, îâîî òà­õèë­ãûí ¸ñ ãýýä çºí人. ßã ¿íýíèéã õý­ëýõýä îäîî ¿¿íèéã á¿ðòã¿¿ëëýý ãýýä çàð­ëà­ìààðã¿é áàéãàà þì. Óëñûí íóóö áèø ÷ íóóö­ëàõã¿é áîë õ¿íèé õîîë áî­ëîîä áàéíà ø¿¿ äýý. Õàøèðñàí õ¿í ãýæ õàøèðñàí õ¿­íèéã õýëíý ãýäýã áèç äýý.
“¯íäýñíèé øóóäàí” ñîíèí 2010.1.21 ¹ 016 (730)Ë.̪ÍÕÇÀßÀ


Цааш унших

Амьдрал. Уг нь айхтар гүн утгатай, энэ дэлхийн юмс үзэгдлийг бүгдийг нь багтаасан үг юмсан. Үргэлж хэлдэг болохоор ч тэр үү, жирийн л нэг үг шиг буудаг болчихож. Энэ үгийн хамгийн эрхэм утгыг мэдэрч яваа шавилхан бүсгүйтэй ярилцлаа. Түүнд зориулж урт наслаарай гэж мянгантаа ерөөмөөр. Ерөөлөөр болдог бол дахин дахин хэлээд л баймаар. Аварч чадна гэвэл аль ч бурхан хамаагүй ээ амьдралаас чаргууцалдсан их хүслийг нь хүндэтгээч дээ гэж учирламаар. Тэр 26-хан настай болохоор, хийж бүтээх их хүсэлтэй болохоор. Хэдий зүрх нь зогсчих гээд зовоодог ч өөрийн чадлаараа Италид хүүхэлдэйн үзэсгэлэн гаргасан уран бүтээлч. Зүрхээ аргадан амьдардаг ч зүгээр нэг амьдарсангүй, эх орондоо хэрэгтэй юм хийх гээд л ээждээ дурсагдаж үлдэх гээд л хүүхэлдэйгээ урлаж буй. Б.Пагамдолгортой ярих гэхээр нэг л эвгүй, асуулт минь эмзэглүүлчих болов уу гэж халгалаа. Нүдийг нь хараад өрөвдмөөр, бас ямар их амьдрал руу тэмүүлсэн хүсэл вэ гэж шимширмээр. Тэрэнд эм байхгүй л бол амьдрал байхгүй. Хэзээ ч үхэж болно. Үхэж гэхээр хатуу санагдаж байна уу. Эсвэл энэ бичлэгийн баатарт маань эвгүй гэж үү. Санаа зовсны хэрэггүй дээ, тэр аль хэдий нь үхлийн талаархи яриа, томъёо, хатуу үгт дассан. Төрөлхийн зүрхний ховор тохиолддог хавсарсан хүнд гажиг нь орчлонд ирээд 10-хан хонож байхад нь зовоосон болохоор тэр. Өвчнөөс нь салгахын тулд ой гарантай жаахан охинд хагалгаа хийсэн ч гажгийг засах боломжгүй байж. Хэдий төрөлхийн өвчин ч гэлээ аз болж 15 нас хүртэл нь өнөө зүрх болохгүй бүтэхгүй гэж өвчин “хэлээгүй”. Бага насны баяр жаргалыг хэл амгүй эдлүүлсэнд нь баярламаар ч юм шиг. Гэхдээ дахиад нэг, хоёр, гурван жил амьдруулаач гэж цаг хугацаа өөд шунана. Ингэх ч ёстой. Амьдралд шунана гэдэг зүй ёсны хамгийн шударга шунал, тэгээд ч энэ үгний хамгийн гэгээн, гүн гүнзгий утга. 365 өдөр, 365 эм. Энэ зарчмаар Б.Пагамдолгор амьдарч байна. Амьдарч байна гэдэг ямар хүндтэй үг юм бэ, бичихэд, хэлэхэд хүртэл гүн хүндэтгэл мэдрэгдээд л. Дахиад бичмээр санагдчихлаа, хүүхэлдэй урлагч Пагамаа тэдэндээ нүд зурж, хамар урлаж, өхөөрдөм хувцас оёж өгөөд л амьдарсаар байгаа. Түм түчигнэж, бум бужигнасан хорвоод ирж л байдаг, буцаж л байдаг заяа шүү дээ гэж бодож байна уу. Үгүй дээ, ирж, буцахын тухай биш, шинэ өглөөний нар мандахыг үзэх ямар их зол вэ гэдгийг мэдэрдэг нэгнийг бичиж байна. Энэ мэдрэмжийг Б.Пагамдолгор бүрэн дүүрэн мэднэ. Мэдээд мэдрээд, мэдлэг болгосон бүсгүйн эр зоригийг гайхуулах гэсэн юм. Үхэл түүний зүрхээр бамбай хийж өмнөх үгээ хэлсэн ч Пагамаа эвийг нь олоод хүлээлгээд байгаа. Та амьдар аа гээд найр тавиад байхад өмнөөс нь болж бүтэхгүй, ядуу дорой байна гэж хошуу цорвойдог бүлэг байхад ингэж надад цаг хугацаа өгөөч, би юм хийе л дээ гэж хувь тавиланг сөрж биш, аргадаж яваа. Намар намрын навч нэг ижил шарлаж, нэг хэвээр унадаг. Ургана, унана. Хэзээ ч хувирашгүй ижил давтамж. Яг энэ төрх амьдралын үнэ цэнийг мэдэрсэн хүнд огт өөрөөр буудаг байх аа. Пагамаа энэ жил 27 дахь намрын навч унахыг үзнэ. Магадгүй өвөл бороо орохыг, зун цас унахыг, намар цөн түрэхийг хавар мод шарлахыг үзэхийг хүсдэг байж мэднэ. Эмчилгээгүй гэсэн өвчин нь гэв гэнэт зүгээр болохыг мөрөөддөг шиг.Ижил төрлийн оноштой хүүхдүүдийн бие нь 10 намрыг л элээдэг аж. Харин тэр 26 хүртлээ эмтэй нөхөрлөөд л бидний дунд яг л ижил эрүүл хүн шиг алхаж яваа. “Хүний орчлонд төрнө гэдэг их хувь заяа миний охин хичээл сургууль яах вэ, ганц сар, ганц жил ч хамаагүй амьдрахыг л бод” гэж ээж нь захина. Хичээлээ давтаад шөнө хугаслахад нь, хүүхэлдэйгээ урлаад цаг хугацааг мартахад нь бие нь муудчих вий гэж үргэлж түгших ээжийн санаа зөв өө. Гэхдээ ээждээ, эх орондоо дурсагдах зүйл үлдээгээд буцъя гэсэн охины бодлыг үгүйсгэж чадахгүй нь. Наймдугаар анги хүртэл хичээлдээ явахыг үеийнхэнтэйгээ бужигнахыг зүрх нь зөвшөөрчээ. Харин 15 наснаас хойшхи өдөр бүр айдастай. Хэзээ л бол хэзээ бурхан дуудаж мэднэ. Эмч, эм, ээж, эгчийн хамт 27 дахь намрын навч тэс өөрөөр унахыг харахаар цаг харж эмээ уусаар яваа Б.Пагамдолгортой хүүхэлдэйнх нь талаар эхэлж ярилаа. Зүрхний тухай ярих гэхээр нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд хэцүү.
-Хүүхэлдэй урлагчтай ярилцаж байгаа болохоор эхлээд ийн жижигхэн хүн хийх санаа яаж олсныг тань асууя?
-2004 онд Гандийн нэрэмжит Үйлдвэрлэл урлалын сургуульд сурсанаар хүүхэлдэй хийж эхэлсэн.
-2004 он гэхээр сураад таван жил болоод анхны үзэсгэлэнгээ гаргаж байгаа юм уу?
-Тийм ээ. Монгол-Италийн хамтарсан нийгэмлэгийн тусламжтайгаар Италид миний 60-аад хүүхэлдэй үзэсгэлэнд тавигдсан. Уг нь би өөрөө үзэсгэлэнгийнхээ нээлтэд оролцох байсан ч нислэгийн зардалаас болоод чадсангүй. Тэглээ ч би ганцаараа биш, харгалзагч эмч заавал явах шаардлагатай болохоор арай гэж хүүхэлдэйнхээ зардлыг олоод л явуулсан.
-Үзэсгэлэн хэдий хугацаанд гарах юм бэ?
-Уг нь “Хүүхэлдэйн зүрх” нэртэй миний бие даасан үзэсгэлэн гарах байсан юм. Харин “Хөх тэнгэрийн орон” гэсэн хавсарсан миний хийсэн хүүхэлдэй голлосон үзэсгэлэн гарсан байна билээ.
-Үзэсгэлэнгийн хажуугаар эмчилгээ хийлгэх байсан гэл үү?
-Италийн тал монголын хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн ч гэсэн ийм юм хийдэг юм байна, үүгээр нь үзэсгэлэн гаргаё гэсэн санал тавьсан. Үүний хажуугаар эмчлэгдэх боломжийн талаарч гэсэн судлая гэсэн. Италийн эмнэлгээс хариу ирээгүйг бодоход эмчилж чадахгүй л юм шиг байна билээ. Гэхдээ үзэсгэлэн маань намар хүртэл Италийн таван хотод дэлгэгдэх болохоор эмчилгээний талаар ямар нэгэн хариуг энэ хооронд хэлж магадгүй л юм.-Уран бүтээлийн орчин хамгийн гэгээлэг орчин гэдэг. Хүүхэлдэйгээ хийгээд суухаар ямар мэдрэмж төрөх вэ?
-Хамгийн сайхан нь өөрийнхөө гараар жижигхэн хүн хийнэ гэдэг гоё.
-Хүүхэлдэйгээ борлуулах уу?
-Ганц хоёрыг л борлуулж байсан. Хийснээ хүнд дурсгачихдаг юм. Хүүхэлдэйгээ би өөрийн гэсэн хөдөлгөөнтэй хийж эхэлсэн нь шинэ урсгал болж буйгаараа онцлог. Гэхдээ одоо гадуур хүүхэлдэйг янз бүрийн хөдөлгөөнтэй хийдэг болсон байна лээ шүү. Баатар нум сумаа татаж байгаагаар ч юм уу.
-Монголд гаргахгүйгээр шууд тив алхсаж гаргана гэдэг бас сонин?
-Хүүхэлдэйн үзэсгэлэнгээ Монголд нэг өдөр ч гаргаагүй. Яагаад гэхээр патентаа аваагүй болохоор санаа хулгайлагдах тал бий.
-Хүүхэлдэй хийхэд хэцүү нь юу вэ?
-Хүүхэлдэйн хэв гаргахад засварын замаск ашигладаг юм. Айхтар муухай үнэртэй. Ээж тэрнээс бүр харшилтай болсон. Ээжийг гараад явсан хойно гялс ажлаа амжуулчихаад хураахгүй бол болохгүй. Шантрах үе зөндөө байдаг юм. Наад зах нь толгойг нь баримлын шавраар хийхэд хэцүү. Гартаа цэврүү үсэртэл сууна. Дундуур нь бие муудаад эмнэлэгт хэвтэх тохиолдол ч бий.
-Үйлдвэрлэл урлалын сургуулийг жил алгасч төгссөн гэж дуулсан?
-Тэгсэн. Манай сургууль над шиг өвчтэй мөртлөө сурч байгаа дөрвөн хүүхдээ ярилцаж байгаад түрүүлж төгсгөсөн. Нэг нь бүр Налайхаас явдаг байсан юм.
-Таны өвчинг анагаах ямар нэгэн арга байж л таарна даа?
-Төгс эмчилгээ байхгүй. Уг нь Тайланд улсад эмчлэх боломж байна гэсэн юм. Гэхдээ төгс эмчилгээ биш, хэдэн жил нас уртасгана гэсэн. Харин манай эмч нар одоо байгаагаасаа дордож мэднэ гээд яз туршихаас татгалзжээ.
-Таныг харахад эв эрүүл сав саруул сайхан л охин харагдаж байна?
-Гэнэт муудна. Сая арванхоёр сард муудахад эргэж босох уу гэдэг дээр туллаа. Эмч нар ээжийг сэхээ рүү дуудаад одоо та харж байгаа биз дээ, зүрх нь яг зогсох гэж байна гэж хэлсэн гэсэн.
-Ээж тань их дэмждэг байлгүй?
-Ээж миний үүрэг. Нэгэнт эрүүл саруул хүүхэд төрүүлж чадаагүйгээс хойш амьд явуулах л ёстой гээд л зүтгэдэг юм. Хөөрхий надаас болоод одоо өөрөө өвддөг болоод байх юм.
-Гэхдээ эмчилгээгээ тогтмол хийлгээд дэглэмээ бариад байвал хэд ч насалж болно биз дээ?
-Над шиг өвчтэй хүн 25, 26 хүрсэн нь ховор. Урт насалдаггүй багадаа өнгөрчихдөг юм билээ. Зүрхний 120, 130-аад гажигаас энэ төрлийн гажиг бараг тохиолддоггүй гэсэн. Гуравдугаар эмнэлэг рүү төрснөөсөө хойш явж байна даа. Хэдэн сайхан эмч сувилагчынхаа ачаар л өдий зэрэгтэй явж байна.
-Гаднаасаа адилхан мэт харагдавч, та тэс өөр бодол тээж явдаг юм шиг ээ. Таны сэтгэл рүү өнгийе?-Би их идэвхтэй сурдаг. Сурч байхдаа шалгалт болгоноор магтуулдаг байлаа. Заримдаа ичээд магтуулж байснаас эдэн шиг хичээлээ таслах үедээ таслаад хамаагүй явж байх юмсан гэж боддог байлаа.
-Эрүүл саруул мөртлөө өвчтэйгөөс долоон дор биеэ авч яваа хүн байна. Тэгэхэд Италид хүртэл үзэсгэлэнгээ гаргаад явна гэдэг азтай хүн юм аа та?
-Би саяхан бодож үзлээ. Ер нь өвчтэй хүмүүс яагаад ийм их тэмүүлэлтэй байдаг юм бол оо гэж. Атаархал байдаг юм шиг ээ. Та нар шиг жирийн амьдарч чадахгүй болохоор ямар нэгэн аргаар жирийн өнгөрүүлж байгаа амьдралыг тань гүйцэх гэж шургуу ажилладаг байх. Эрүүл хүмүүс амьдрал ямар үнэтэй байдгийг ойлгохгүй. Чөлөөтэй гараад л хаашаа ч хамаагүй яваад л, найз нөхөдтэйгөө ярилцана гэдэг байдаг л зүйл. Та нарын тоодоггүй жирийн зүйлд бид атаархдаг. Тэр атаандаа илүү амжилт гаргадаг юм болов уу. -Ээжтэйгээ байнга хамт явах уу?
-Хөдөлгөөн хязгаарлагдмал байдаг болохоор долоо хоногт хоёр гурван удаа ч гадуур гарна. Гэхдээ ганцаараа гарахгүй, хажууд нь заавал хүн байх хэрэгтэй. Байнга ээжээрээ хүргүүлэхээс хааяа санаа зовно. Сургуулийнхаа хашааны булангаас ээжийгээ буцаана. Эмчид очиж үзүүлэхдээ хааяа ганцаараа явдаг юм. Хаана ч явж байгаад ухаан алдаж унаж болно. Манайхан гудамжинд унасан хүнийг архи уугаад л тасраа биз гэж бодохоос өөрөөр бодох биш, намайг ганцаараа гарвал ээж хувцасаа өмсчихөөд цүнхээ бэлдээд л утас дуугарвал үсэрч гарахад бэлэн суудаг юм.
-Тэгж бодохоор барах уу. Бүр илүү дутуу юм харагдвал аваад явна?
-Үхэх гээд хэвтэж байгаа хүнийг аврах нь байтугай хамаг юмыг нь аваад явчихна гэдэг алж байгаагаас өөрцгүй биз дээ. Бид нар шиг хүмүүсийг гудмаар чөлөөтэй явуулах нөхцөл бүрдэх тэр өдрийг даанч харахгүй байх л даа. Хөгжингүй орнуудад хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний таних тэмдэг гэж байдаг. Таних байхад айх юм байхгүй. Наад зах нь ухаан алдаад унасан байлаа гэхэд таних тэмдгийг нь хараад л халааснаас нь эмийг нь аваад уулгадаг. Намайг автобусанд ороод үнэмлэхээ үзүүлэхээр кондукторууд уурладаг. Хөл гар нь бүрэн байж яахаараа ийм юм авчихдаг юм гээд.
-Гэв гэнэт өвчтэй гэдгээ мэднэ гэдэг аймшигтай гэж ярьдаг. Харин төрөлхийн өвчтэй болохоор илүү зоригтой, тэмүүлэлтэй байдаг болов уу?
-Өсвөр насанд биед өөрчлөлт ороод зүрхний өвчин маань сэдэрсэн юм. Наймдугаар ангиасаа сургуулиасаа гарсан. Эхэндээ өдрийн тэмдэглэл хөтөлж, зураг зураад зугаатай л байлаа. Өдөр болгоныг нэг хэвээр өнгөрөөхөд сүүлдээ ямар ч утгагүй болдог. Бие арай гайгүй болохоор нь Гандийн нэрэмжит үйлдвэрлэл урлалын сургуульд орсон. Нэг хэсэг бүр аймаар, өдөрт хэд хэд унадаг байлаа. Ээж намайг нэг удаа муудахад Баасанжав эмчээс хүүхдийг минь намар хүртэл торгоогоод өгөөч, халуун зунаар хүүхдээ үхүүлмээргүй байна гэж гуйж байсан гэсэн. Тэр үеийг бодвол ч найм, есөн жил өнгөрсөн байна.
-Ингээд л эмээ уугаад яваад байвал эмчлэх нэг арга олдоно байлгүй дээ?
-Жаахан байхдаа би амьдарч байна, амьдрал ийм сайхан юм байна, гэдгийг эрхэлж тоглоод мэдэхгүй. Том болох тусмаа амьдралын гоё сайхныг илүү мэдэрнэ. Хэн ч үхэхийг хүсэхгүй шүү дээ. Намраас дахиад сурах бодолтой байгаа.
-Өө за, ямар чиглэлээр?
-Ханын зургийн чиглэлээр сурдаг юм бил үү гэж бодоод л байна. Миний сурах асуудал зүрх, ээж хоёрын эрүүл мэндийн байдлаас л шалтгаална. Ээж намайг бодож хямрасаар байгаад өвдөөд байдаг болсон. Энэ хоёр сайн байвал би сайн л байна.
-Таныг харахад сэтгэлийн хат, амьдрал руу тэмүүлсэн их зориг байна...
-Өөрийнхөө хойно юм үлдээж л байвал амьдралын утга учир тэр. Богинохон ч байсан амьдралдаа хийсэн юмтай үлдээхийг хүсэх юм. Жишээ нь миний ээж дурсаж явах зүйл хийж үлдээх юмсан гэж боддог. Эрүүл төрсөн мөртлөө хэнд ч хэрэггүй, хэн ч мэдэхгүй, хог түүгээд, ажилгүй анхиагүй яваа хүн үхсэнээс ялгаагүй шүү дээ. Тэд амьдралыг үнэлээгүй л байхгүй юу. Харин би цаг хугацаатай уралдаж л байна.
-Хүүхэлдэйнхээ зүрхийг мэдэрнэ биз. Тэднийх ямаршуухан хэмнэлээр цохилж байх юм?
-Баяр хөөртэй хөгжилтэй л зүрх байгаа даа миний хүүхэлдэйнүүдийнх. Зүрх нь бүрэн бүтэн, эв эрүүл байгаасай л гэж боддог юм. Хүүхэлдэйнхээ оюуны өмчийн гэрчилгээг багш бид хоёр нэр дээрээ авах гээд материалаа бүрдүүлээд өгсөн байгаа. Одоохондоо гараагүй л байна.
-Хүүхэлдэйндээ нэр өгнө биз?
-Хааяа өгнө өө. Аальгүй хүүхэн гээд нэг хөөрхөн хүүхэлдэй байдаг юм. Бас багшийгаа жирэмсэн байхад нь хийсэн жирэмсэн хүүхэлдэй ч бий.
-Таны урласан хүүхэлдэй дотор “загвар өмсөгчид” их байна?
-Хөөрхөн болгох гээд л нарийхан туяхан хийнэ шүү дээ. Аль болох том нүд зураад л.
-Хүүхэлдэйнүүд чинь бүгдээрээ чамд зүрхээ өгөөд урт нас хайрлах байх аа?
-Эмч маань та хоёр хүлээж бай, шинжлэх ухаан хөгжиж байна. Удахгүй зүрхнээс зүрх ургуулдаг болно байж бай л гээд байгаа шүү дээ.


Цааш унших

Bi blogoo neelee. sonirhooroi humuus ee.


Цааш унших