Даян дэлхийн хүмүүс хүүхдийн сайн сайхны төлөө гар гараасаа барилцан за гэж хэлж чадахгүй байгаагийн нэг жишээг дурдахаар найруулагч Д.БАЯЖИХ манай сонинд хандлаа. Тэрбээр хүүхдийн уран бүтээл дээр голчлон ажилладаг уран бүтээлчийн хувьд өдгөө ТВ9 телевизээр нэвтэрч буй “Гэгээн алсын одод” шоу нэвтрүүлгийн шүүгчдийн ёс зүйн талаар санаа оноогоо уншигч та бүхэнтэй хуваалцъю гэсэн юм. Манай редакцид янз бүрийн асуудал ярьсан олон л хүн ирдэг. Нэг хүний эрх ашгаас нийгмийн асуудал ярьж томрох нь ч бий. Яагаад энэ найруулагчид ач холбогдол өгсөн бэ гэхээр тэр улстөр, нийгмийн бухимдал, эдийн засаг, ноос ноолуур, 70 мянга, 76 тэрбумын талаар яриагүй юм. Үүнээс тэс өөр, хүүхдийн эрхийн талаар ярьсан. Цагаан цаас шиг ертөнцийг тэр хэвээр нь хадгалахыг хүсч хандсан болохоор түүнтэй ярилцсанаа хүргэж байна.
-Хүүхэдтэй харилцах харилцааны талаар шүүмжлэх гэж байгаа юм чинь эхлээд ямар хүн ийм юм яриад байгаа талаар мэдэх нь зүйн хэрэг?
-Би кино телевизийн найруулагч хүн л дээ. Намайг Д.Баяжих гэдэг. Хуучнаар Монгол телевизэд ажиллаж байгаад хувиараа студи байгуулж хэсэг ажиллав. “Омега” гээд мэдэх үү.
-Мэднэ, мэднэ.
-Тэндээ хүүхдийн голдуу нэвтрүүлэг хийж байсан юм. “Ерелаш” гээд оросын хүүхдийн цуврал байдаг шүү дээ. Үүнийг монголд хэсэг хийсэн. Хүүхдийн зохиолч Дашдондог гуай санаачлаад, кино найруулагч Дамдин гуай, Соёлын сан бил үү дээ, нэг газраас дэмжээд хийж байсан юм. Одоо энэ цувралаа үргэлжлүүлнэ. Би Англид байж байгаад тав зургаан сарын өмнө ирлээ л дээ.
-Үндсэн асуудал руугаа оръё. Та бид хоёр юу ярих билээ?
-Энд ирээд анзаарлаа л даа. Хүүхдийн төлөө бодит ажил хийж байгаа газар ховор байна. Хүүхдийн кино, жүжиг алга. ТВ9 “Гэгээн алсын одод” гээд их хөөрхөн нэвтрүүлэг гаргаад ирлээ. Энэ их дэмжүүштэй, цаашид үргэлжлүүлээд авч явмаар санаа. Харин миний эмзэглэж явдаг зүйл яг хүүхдийн төлөө гэдэг юм байхгүй болчихож. Ингэх гэж байна, тэгэх гэж байна гэсэн худлаа нэр барьсан хүмүүс байх юм. ТВ9-ийн хийж байгаа энэ шоу нэвтрүүлэг хүүхдийн авъяас чадварыг хөгжүүлсэн нь сайшаалтай. Гэхдээ энэ нэвтрүүлгийг мянга дэмжлээ ч гэсэн шүүж байгаа шүүгчдэд нь маш их эмзэглэлээ. Яагаад гэвэл би хүүхдийн уран бүтээлч. Шүүгчээр гавьяат Б.Сарантуяа, Бэхбат гэж хүн байна. Бас Төгөлдөр бил үү, нэг тийм хүн байна.
-Тэд яагаад байна вэ?
-Юм хийж болно, хийж байгаа зүйлээ дэмжиж болно гэхдээ хамаг байдаг авъяасаа чадлаараа үзүүлж байгаа хүүхдийн сэтгэл, итгэл рүү ус цацаж болохгүй. Жишээ нь Сарантуяа гавьяат нэг охиныг “чи сульдаатай юм уу” гэж байгаа юм. Юу гэсэн үг вэ. Тэр хүүхэд ийм том монгол улсын од хүнээс ийм үнэлгээ сонсоод яах бол. Бүх мөрөөдлөө алдана шүү дээ, магадгүй үзэн ядах сэтгэл гарна. 10-тай, 13-тай хүүхдүүдтэй том хүний зиндааны юм яриад пээдэлзээд суугаад нь би эмзэглэсэн.
-Таны хүүхэд энэ уралдаанд орж байгаа юм уу?
-Үгүй ээ. Би тэр нэвтрүүлгийн гурван дугаарыг нь үзлээ. Бүр хэлэхээс өөр аргагүй санагдаад танд хандсан юм.
-Ганцхан тэр сульдаатай гэдэг үгнээс та эмзэглээд байгаа юм уу, эсвэл иймэрхүү олон тохиолдол байна уу?
-Ер нь шүүгч нарын хандлага их хөндий. Төгөлдөр Саймон юм уу хаашаа юм. Наана нь хөөрхий дуулаад байхад ширээний ард цаас нүүрэндээ тулгачихаад сууж байгаа юм. 9-13 насны хүүхдүүд орж байгаа уралдааныг шүүж байж “чи юу хийгээд байгаа юм, хүүхдийн дуу дууллаа” гэх жишээтэй. Хүүхэд юм чинь хүүхдийн дуу дуулна биз дээ. Естэй бил үү, аравтай бил үү нэг охин их хөөрхөн нь аргагүй уртын дуу дуулав аа. Тэгсэн “Наад уртын дууг чинь хүн болгон дуулдаг дуу биш. Наадахыг чинь тодорхой хүмүүс дуулдаг юм, чи яах гэж ийм дуу дуулж байгаа юм” гэсэн. Юу гэсэн үг юм бэ.
-Дуул гэснийг нь л дуулж байгаа тэр хүүхэд юугаа мэдэх вэ дээ, зайлуул?
-Чамд ямар ч реднанц алга гэж байгаа юм. Реднанц гэж юу байдгийг яг үнэндээ би мэдэхгүй. Та мэдэх үү.
-Мэдэхгүй юм байна.
-Тийм жаахан хүүхэдтэй мэргэжлийн хэллэгээр яриад томроод байгаа хүмүүсийг юу гэж ойлгох вэ. Би хоёр дугаар хараад сүүлдээ дургүй хүрээд үзэхээ больсон.
-Би ч нэг дугаар үзсэн л дээ. Яг үнэндээ 10 настай хүүхэдтэй арай л ширүүн харилцаад байна уу гэж бодогдсон?
-Хамгийн гол нь чадах чадахгүй нь хамаагүй хүүхдэд урам хайрлах хэрэгтэй. Миний дүү арай л чадсангүй, дараагийн удаа тэгээрэй, чамд боломж байна ч гэдэг юм уу, аятайхан хэлээд гаргаж болно оо доо. Хөдөө гадаанаас ирсэн хүүхэд олон байгаа юм. Тэгэхэд Төгөлдөр “Чи наад хувцас хунартаа анхаар, гэрийнхэнтэйгээ ярилц, юу өмсөөд ороод ирсэн юм”. Төгөлдөр эцсийн эцэст урлаг, тэр тусмаа хүүхдийн урлаг шүүх хүн мөн ч юм уу үгүй ч юм уу. Би хувьдаа дизайнер гэдгээр нь мэдэхээс биш хүүхэдтэй ажиллаж байсныг нь мэдэхгүй. Бүжиглэж байгаа хүүхдийг Бэхбат гэдэг шүүгч нь “Чи хөл гараа савчаад юу хийгээд байгаа юм бэ” гэх жишээтэй. Хүүхэд өөрийнхөө хэмжээнд л авъяасаа үзүүлж байна шүү дээ. Яагаад жаахан урам хайрлаж болдоггүй юм. Өө миний дүү болж байна, чи тэрийгээ жаахан засчих гээд хэлж болно доо, уг нь. UBS-ийн нэвтрүүлэг байна. Чадахгүйг нь аятайхан ойлгуулаад л гаргаж байна шүү дээ. Рагу ч бил үү хэн ч билээ нэг гадны нөхөр “Ах аа та чадсангүй ээ, би таныг их дэмжиж байна, гэхдээ та дараа дахиж ирээрэй” гээд л чөлөөтэй илэрхийлж чадаж байна. Тэгэхэд Төгөлдөр хүүхэд ороод ирэхэд хөмсгөө зангидаад, хүн орж ирж байна гэж тоож байгаа шинж алга. Ийм орчинд хүүхэд орж ирэхээсээ эхлээд л айна. Бөөн айдас хүйдэс дунд нэг юм дуулж бүжиглэсэн болоод л гарна. Тэд мэргэжлийн хүнтэй ажиллаагүй шүү дээ. Хүүхэдтэй ажиллаж мэдэхгүй л байгаа байхгүй юу. Хүүхэд гэдэг их эмзэг, нимгэхэн цаас шиг амьтан. Телевиз гэдэг урлаг тэр хүний айхтар болж бүтэхгүйг хасдаг. Хасаад, хасаад тийм айхтар харилцаа орж байна гээд бод. Хүүхдэд ямар сэтгэлзүйн дарамт ирэх вэ.
-Хүүхэд болгоныг ингэж миалаагүй байлгүй дээ?
-Ямар ч гэсэн миний хоёр удаа үзсэн дугаар ийм л байсан. Сүүлд гайгүй болсон байж болох юм. Чихний бөглөө гаргана гэж юу болохыг мэдэхгүй хүүхэдтэй “Чихний чинь бөглөө арилаагүй байна. Пионерийн ордны Ганхүү гэдэг багш дээр оч” гэж хэлж ч байх шиг. Би найруулагчаар арван хэдэн жил ажиллахдаа хүүхэдтэй ингэж харилцаж байгаа хүмүүсийг хараагүй.

Anh udaa sport bichlee gej.
Хөлбөмбөгийн хорхойтнууд дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнтэйгээ яг сарын дараа учран золгох гэж байна. Энэ удаагийн дэлхийн аваргыг зохиох Өмнөд африкчууд таван тивийн нүдийг өөртөө тусгах сурталчилгаандаа хурц өнгийг сонгож байна уу даа гэж ажиглагдаад байгаа. Халуун тивийн ногоон талбайд 32 улсын гарах эрхтэй. Эдгээр улсын хөлбөмбөгийн шигшээ багууд дэлхийн аваргад оролцох тамирчдаа зарласаар байна. Өчигдөр гэхэд Аргентиний шигшээ багийн дасгалжуулагч Марадона “байлдаанд оролцох цэргүүдээ” албан ёсоор танилцуулсан.
Мэдээж манайх энэ тэмцээнд оролцоно, тамирчдаа бэлтгэнэ гэж мөнгө үрэхгүй л дээ. Яагаад гэхээр одоогоор манайхан дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөх арай л болоогүй байгаа юм. Арай ч гэж дээ, хэзээ ч болох юм бүү мэд, багийн спортын ирээдүй нүүдэлчин угсаатай бидний хувьд эвгүй шүү дээ. Тэр тусмаа хөлбөмбөг. Гэхдээ хөлбөмбөгчид хөгжөөгүй ч хөгжөөн дэмжигчид сайн хөгжиж байна. Ер нь Монголчуудын хувьд хөлбөмбөгийн спортод хөл нийлүүлж байгаа хэсгийг нэрлэ гэвэл фанат гэж хэлж болохоор байна. “Челси юү”, “Реал Мадрид” уу гэж шөнөжингөө зурагт ширтэж өглөө ажилдаа хоцордог залуус олширсон нь нэг талын дэвшил шүү. Эдний үзэх ая тавтай боломжийг бүрдүүлдэг клубүүд ч нэмэгдсээр байна. Жишээ нь Доргио хаус. Одоо л гэхэд Өмнөд Африкаар өвчилчихөж. Гэрлийн бүрхүүл дээрээ хүртэл дэлхийн аваргын логог тавьсан байна лээ. Ер нь шар айрагны аятайхан газрууд бүгд хөлбөмбөгчдийн зураг, дэлхийн аваргын логогоор тоноглож байна. Зөөгч охины цамц дээр Мессигийн зураг, ханан дээр тоглолтын хуваарь хүртэл бичээтэй байх ч шиг. Үүнд нэг нугалаа гарч байгаа нь Монгол Улсад иймэрхүү газрууд шөнийн 12 цаг хүртэл ажиллах хуультай. Өмнөд Африк манайх хоёр тэс ондоо цагийн бүслүүрийн улс. Шөнийн хоёр цагийн тоглолтыг гэртээ ганцаараа үзэж байснаас дэмждэг дэмждэгээрээ, өмнөө шил шар айраг тавьсан шигээ суувал аятайхан даа, уг нь. Энэ өргөн архидалт биш, залуус зорьж, нэгдэж, нэг зүйл рүү тэмүүлж, баясч, цагийг зөв зохистой өнгөрөөж байгаа хэрэг. Өнөөгийн залуус өөр болсон шүү, шар айрагны газарт уух гэж биш, суух гэж, хэн нэгэнтэй бодлоо хуваалцах гэж ирдэг болсон. Тэгэхээр хүнийхээ төлөө улс юм бол энэ тал дээр мэддэг байгууллагууд нь зохицуулалт хийхээс өөр аргагүй.
Манайхдаа гэж зүслэх ганц ч хөлбөмбөгч байхгүй ч гэсэн Роналдо, Месси, Бэккэм, Марадона гээд алдартнуудыг араас нь хараад байтугай хэтрүүлж хэлбэл хөлийн чигчий хуруугаар нь таних монгол залуус олон шүү. Жишээ нь нэг найз маань Ливерпулийн идэвхтэй фанат. Ливерпульчууд одоогоор нэг их өөдлөхгүй байгаа болохоор манай найз ч сэтгэл санаа тааруу явах болсон. Английн премьер лигийн саяхан болсон тоглолтод өнөөх баг нь Челсид хожигдох нь гарцаагүй байхад хожигдлоо гэж уурлаад ажлаа тасалж билээ.
Ганц манай улс ч биш, энэ спортоор өөдтэй, өөдгүй нь хамаагүй, улс орон бүр дэлхийн аварга хэн болохыг тэсч ядан хүлээж байна. Ливерпуль, Челси, Манчестер Юнайтед гээд алдарт клубуудын үнэтэй тоглогчид улсынхаа шигшээ багт орж биетэйгээ өрсөлдөнө гэж бодохоор хорхой хүрнэ. Хөлбөмбөг ганц спорт, олон түмнийг баясгадаг хэрэгсэл биш юм. Дэлхийн улсуудын ямар ч төрлийн харилцаанд НҮБ-аас ч илүүү дэм өгч байгаа гэж хэлэхэд буруудахгүй болов уу.
Шинэ үеийн залуус кока колаг сонгож байна гэдэг шиг шинэ үеийн балиашигууд Англи, Зааны ясан эрэг, үгүй ээ Герман гээд л дэлхийд аваргалах улсыг таамаглаж байна. Спортын сайт, олны ярианаас ажаад байхад Дэлхийн аварга гээч цол тэмдгийг Английн шигшээ авах гээд ч байгаа юм шиг. Сэдвээсээ хадуурахад Английн шигшээгийн фанатуудын тоонд Майкл Овэн, Дэвид Бэкхэм нар асар их өөрчлөлт оруулсан гэдэг.
Хөлбөмбөгийн ер нь юу нь гоё юм бэ. Дэмждэг багаа үзээд суух гоё, тэр тамирчны тоглолтыг үзэх урамтай, хөлбөмбөг бол агуу спорт, хүн төрөлхтний бий болгосон хамгийн их үзэгчтэй спорт, хэзээ ч нэг юм давтагддаггүй, сайн, муу багийн ялгаа багатай гээд олон зүйл байна л даа. Энэ бүх гоёос илүү Монголдоо гээд тодотгоход манай залуус нэг зүйл рүү шимтэж, бөөн бөөнөөрөө хүн төрөлхтний бий болгосон хамгийн сайхан тоглоомд дурлаж байгаа нь авууштай.
Залуусын энэ байдлыг хараад байхад наймдугаар сарын найр зургадугаар сар руу татагдах нь гарцаагүй болоод байна. Үүнийгээ мэдсэн фанатууд эртнээс амралтын зохицуулалтаа хийж байна. Европт гаргасан судалгаагаар энэ үеэр хөлбөмбөгөөс болж амь насаа алддаг хүмүүсийн тоо энэ үед эрс өсч, хөлбөмбөг өндөр хөгжсөн орны эдийн засаг навс буурдаг гэсэн байна. Хожвол бүгдийг дайлж, хожигдвол бооцоо тавьсан эсрэг багийхандаа мөнгөө өгнө. Уурлаж, шаралхаж, түнтийтлээ уурласан эр хүн хөлбөмбөгийн тоглолт гарч байгаа газраар нэг байх болно. Томоохон хөлбөмбөгийн талбайнууд яахаас ч буцахгүй фанатуудыг дэмждэг багаар нь хувааж торонд хийж цоожилдог. Хагас солиорлын байдалтай болсон нөхөд яаж ч магадгүй болохоор ингэдэг хэрэг. Ер нь хөлбөмбөгийн тоглолтын үеэр зодоон цохион гарахгүй байна гэсэн түүх байхгүй. Айхтар үймэлдээд эхэлбэл цэрэг цагдаа болно уу гэхээс бага зэргийн зодоон бол байх л асуудал.
Мөн энэ үеэр шар айрагны борлуулалт хоёр дахин ихэсдэг. Ирэх сард болох Дэлхийн аваргад зориулаад шар айраг үйлдвэрлэгчид янз бүрийн арга хэмжээ зохиож эхэлсэн байгаа. Дэлхийн аваргын тоглолтын албан ёсны түншээр “Tiger” шалгарсан. MCS, GEM, АПУ компаниуд энд тэндгүй том асар барьж хөлбөмбөгөө шар айргаар хачирлахыг санал болгоно. Яг хаана, шар айрагны ямар асар сүндэрлэх нь одоогоор тодорхойгүй байгаа ч хөлбөмбөгийн фанатууд хаана яаж үзэхээ аль дээр төлөвлөсөн байх юм. Зарим нь бүр дэмжих улс улсаараа нэгдэе гэсэн уриалга гаргасан ч байна лээ.

Өнөөдөр тавдугаар сарын 13-ны өдөр. Манай том эгчийн төрсөн өдөр. Хэд хүрч байгаа юм бэ дээ. Надаас зургаа эгч гэхээр бүр талийж өгсөн байна шүү дээ. Дараа жил гэхэд 30 хүрэх нь. Яана аа одоо, амьдрал мөн ч богино юм даа. Ингээд л өнөө суурь зовлонтойгоо зууралдаад эхэлдэг юм. Өөрийгөө хөгширч байна гэж бодож шаналдаг байснаа халиад бүр өөр хүний нас намбанд санаа зовдог болж.
Сая таньдаг хүнийхээ блогийг уншлаа. Тэгээд юм бичих хорхой хүрээд, юу бичих талаар бодоо ч үгүй байж, шинэхэнэ блогтоо аахар шаахар юм сараачиж сууна. За юу бичих вэ...

Ингэхэд өнөөдөр ямар тэнэг өдөр вэ. Гадаа шороогоор шуураад л. Сэтгэл санаа ч гэсэн энэ шороон шуурга шиг байна. Юунаас болж сэтгэлээр унаж байгаа юм бол. За даа, хариултыг өөртөө үлдээе, бичмээргүй байна. Яг үнэндээ бичихээс залхлаа. Тэр ярвигтай асуудлыг яаж гоё найруулах вэ, эхийг нь эцээж тугалыг нь тураахгүйгээр ямар арга хэмжээ авах вэ, хүмүүст ямар сэтгэгдэл төрөх бол гээд санаа, бие зовох олон асуудал байна л даа.
Ингэхэд энэ интернэт гээч агуу том хогийн сав байна аа. Би сүүлдээ энэ их мэдээллээс залхдаг болоод байгаа. Хэрэгтэйг нь аваад хэрэггүйг нь хая гэдэг дээ. Гэтэл хэрэгтэй гээд уншихаар хэрэггүй болж таарах тохиолдол бишгүй байх юм. Хайран цагийн гарз. Тийм үү. Мэдээллийн эрин гэхэд арай л давраад байна шүү, яг үнэндээ. Санаагаар болдог бол тэр хэрэггүй мэдээлэл хийж байгаа хүмүүсийн сэтгэлгээнд өөрчлөлт оруулах юмсан. Хэнд ч хэрэггүй хогоо олон нийтэд битгий цац аа гэж.
Бүр уур хүрчихлээ. Нэг амьтнаас ярилцлага авахаар тохирсон юм. Тэгсэн утсаа салгачихсан ч байх шиг. Тэр одоо юу вэ, од уу, мэдэх ч үгүй юм байна. Ер нь од байсан ч ингэж тэнэгтэж болохгүй л дээ. Хэд хэдэн удаа утасдаж, энэ тэр. Гай л байна, тэрнээс ярилцлага авъя гэж гуйх уу, үгүй л байхгүй юу. Гай чинь өнөөдрийн ажил нураах нь л дээ. Одоо нүүрэндээ ямар юм бичнэ ээ. Өөрийнхөө зургийг тавилтай биш. Иймэрхүү новшнуудаас болж л монгол улс хөгждөггүй юм ш дээ, нэгэндээ гай болсон. Чадахгүй бол чадахгүйгээ шууд хэлэх хэрэгтэй.
Ерөнхийдөө жаахан сулхан материал биччихлээ. Хүмүүсийг нэтэд хог шиг материал битгий нэм гээд байсан өөрөө нэмчихлээ. Энэ чинь юу болж байна. Дээр бичсэндээ наанатай цаанатай хандах л хэрэгтэй байж дээ.

Америкт сурахын хажуугаар морин хуур заадаг Г. Уртнасантай ярилцлаа. Мэдээж бидний яриа цахим “морь” хөлөглөсөн. Хуур сонирхогчдод биечлэн заахаас гадна, цахимаар заадаг гэсэн ерөнхий мэдээлэлтэй түүний хаягийг олж авсан юм. 15 цагийн зөрүүтэй цагийн бүсд амьдарч байгаа болохоор бид ярилцах цагаа хэн хэнийхээ ажил амьдралын цагт “халгүйгээр” өдрийн нэг цаг гэж товлосон юм. Тэнд орой энд өдөр болж байгаа хэрэг л дээ. Монгол зангаараа би нэг цаг орчим гэдэг ойлголттой аваад мессенжерт ануухан орлоо. Тэгсэн мань эр надад 27 минутаар хоцорсныг минь хатуухан сануулдаг байгаа. Ямар цаг товлоод хаа нэгтээ усан бороонд норж хүлээж байгаа биш дээ, гэхдээ л дадаж сурсан хэдэн минутын наана цаанахь найрандаа санаа зовж байгаа юм. Сайн байна уу-гаасаа эхлээд л сонирхол татсан энэ залуу хаагуур юу хийгээд явна вэ. Түүний сонирхолтой ажил амьдралыг танилцуулъя.
-Байна уу, та хоцорлоо.
-Уучраалай. Сая ярилцлагатай байлаа. Уг нь нэг цаг гэхэд дуусчихна гэж бодсон чинь бүр сунжраад...
-Ойлгож байна аа.
-Та яараад байгаа юм уу?
-Жаахан ажилтай байна аа. Учир нь далай багш ирэх долоо хоногт Индиана мужид айлчлах юм. Далай ламд зориулсан концертын туслах найруулагчаар нь би ажиллаж байгаа болохоор ажил жаахан их байна.
-Тийм үү. Дэлхийн буддын шашны тэргүүнд зориулж концерт найруулдаг та ч мундаг хүн юм аа. Энэ манж үг биш шүү, зүгээр л таны ямар сургуульд хэрхэн суралцаж байгаа, яагаад энэ концертыг найруулах болсон талаар асуух асуултын оршил?
-Уг нь би Монгол Улсын Морин хуур чуулгын морин хуурч. Одоогоор чөлөөлөгдөөд оюутан болсон байна. Би Сиэтл хотод амьдардаг. Энэ хотдоо Прожект менежментээр “City University” гэдэг сургуульд суралцдаг. Хөгжмөөс ондоо мэргэжил болохоор мэргэжлээ солихоор шийдэж гэж бодуузай. Би солихгүй ээ, зүгээр л ирээдүйд хэрэгтэй мэргэжил гэж бодсон юм.
Далай багшийн энэ удаагийн айлчлалд зориулсан тоглолтонд 2 дахь удаагаа оролцож байна. Урьд нь жирийн тоглож байсан бол энэ удаа арай ондоо маягаар оролцож байгаа маань нэр төрийн хэрэг. Мөн Ажаа гэгээнтэний надад итгэж байгаа итгэл байна л даа. Итгэлийг алдахгүй ажиллахыг хүсэж байна.
-Америкт очсон хүмүүс Ажа гэгээнээс адис авлаа гэж бэлгэшээх юм. Ямар ид шидтэй гэгээнтэн байдаг юм бэ?
-Монгол гэгээн хүн байдаг юм. Далай багшийн Америк дахь бүх асуудлыг зохицуулдаг, Төвд Монголын шашин соёлын төвийн тэргүүн хүн. Энэ төвийн тэргүүнээр өмнө нь Далай багшийн ах нь байсан юм билээ. Тэгээд нас барсных нь дараа Далай багшийн хүсэлтээр Ажа гэгээн түүний үйл хэргийг нь үргэлжлүүлж байгаа. Ажа гэгээнтэй 2007 онд Далай багшийн айлчлалын үеэр танилцаж байв. Тэрнээс хойш холбоотой болсон.
-Далай ламд зориулсан тоглолтоо ямар шийдлээр яаж найруулж байна даа?
-Би нөгөөдөр тэнд очно. Тэгээд ямар газраас хэчнээн хүн ирэх вэ, тэдний ямар утга учиртай, дуу хөгжим байна гэдгийг хянана. Өмнөх Далай багшийн айлчлалын үеэр манай монгол хүн хятадаар дуулж бөөн асуудал гаргасан. Тийм болохоор няхуур хандах үүднээс баахан даалгавартай байгаа. Бас монгол кино групп энд ирж байгаа. Тэрийг ахалж ажиллах юм.
-Ямар зорилгоор очиж байгаа юм бэ?
-Хэд хэдэн баримтат киноны бичлэг хийх байх. Далай ламын айлчлал, Ажа гэгээнтний тухай, Төвд Монголын шашин соёлын төвийн үйл ажиллагаа гээд. Миний хувьд өөртөө ажил нэмж байгаа хэрэг юм даа. Маргааш киноныхон энд бууна, тэгээд л ажил эхэлнэ дээ.
-Онлайнаар морин хуур заана гэхээр яаж заана гэсэн үг вэ. Ямар математик зааж байгаа биш. Хөгжим, тэр тусмаа морин хуур шүү дээ?
-Харин хүмүүс ингээд байгаа юм аа. Сая багш ирээд явахдаа миний хийж байгаа морин хуурын онлайн сургалтыг маш шинэлэг зүйл боллоо гэж дүгнээд буцсан. Заах аргаа видео, computer граффик маягаар youtube дээр байрлуулсан. Та орж үз дээ.
-Үзлээ. Ямар хөөрхөн арга вэ?
-Яасан бэ, урьд нь хүн хийсэн зүйл байна уу.
-Үгүй дээ. Хэн ч үзээд сурч болохоор ойлгомжтой юм байна шүү дээ?
-youtube дээр зөвхөн туршилтын хэсэг тавьсан байгаа. Цаашлаад монгол, англи хэлээр давхар явагдах юм. Одоо бол дөнгөж эхлэж байна. Морин хуурын шинэ сургалт гэж зарим хүмүүс дүгнээд байгаа. Үнэндээ энэ санаа хоёр жилийн өмнө төрсөн. Америк нутаг өргөн уудам, морин хуурын боловсон хүчин бага, морин хуур сонирхогч олон. Иймээс энэ ийм санааг гаргаад одоо хэрэгжүүлж байна даа.
-Онлайн сургалтаа цааш хэрхэн өргөжүүлье гэж бодож байна. Зайны сурагчидтайгаа хэрхэн холбогдож байна вэ?
-Угаасаа хийж байтал арга зам гараад ирэх байх. Сонирхсон хүмүүс миний цахим хаяг руу захиа явуулдаг. Тэгээд цаг болзох юм уу, утсаар, хариу захиагаар зөвлөгөө өгнө. Одоохондоо жаахан туршлага бага байна даа.
-Цахимаас гадна биечлэн заадаг шавь бий биз дээ?
-Бий бий. Одооноос хэдэн хүн монголд аваачих бэлтгэл хийж байна. Сая болсон олон улсын морин хуурын хоёрдугаар наадамд очиж үнэхээр амжсангүй. Уг нь би Дэлхийн морин хуурын холбооны Америк дахь төлөөлөгч нь байгаа юм. Тэгээд жинхэнэ очих ёстой үйл ажиллагаандаа очиж чадаагүй гээд баахан банга хүртсэн.
-Наанаа очоод хэр удаж байна?
-АНУ-д ирээд гурван жил хагастай болж байна. Хоног хугацаа хурдан юм аа. Анх ажлаасаа чөлөө авахдаа хоёр жил гэж байсан. Яг энд ирсний дараа нөхцөл байдал тэс өөрөөр эргэдэг юм байна лээ.
-АНУ-г хүний эрхийг номер нэгт тавьдаг газар гэдэг. Монголчуудад хэр ээлтэй юм бэ дээ?
-Энэ улсад монголчууд хэдэн арваараа төвлөрдөг юм байна. АНУ-гийн 50 муж улсад бараг бүгдэд нь монголчууд байдаг байх аа. Тоглолт болон ажлаар нэлээн хэдэн муж улсаар явсан. Бүгдэд нь л таарах юм. Манай монголчууд байгаа газартаа янз бүрийн ажил хөдөлмөр эрхэлж, янз бүрээр л байна. Хууль ёсоор байх нэгэн байхад хууль бусаар ажиллаж амьдарч байгаа нь бий. Оюутнууд олон байна, бас. Ер нь манайханд ээлтэй улс гэж боддог шүү.
-Морин хуур заадаг гэсэн. Ямар шугамаар хэрхэн хичээллэдэг хэрэг вэ?
-Энэ улсад ирээд эхлээд хэсэг хугацаанд тоглолтод явдаггүй, зөвхөн өөртөө л бэлтгэл хийдэг байсан. Учир нь Монгол руугаа удахгүй буцна гэж боддог байсан хэрэг л дээ. Хөгжмийн хүн, тур тусмаа мэргэжлийн хөгжимчид байнга л бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй. Найман сар гарангийн дараагаас тоглож эхэлсэн. Тэр тоглолт маань Далай лам конгрессийн алтан од шагнал хүртээд Индиана муж, Блүмингтон хотод айлчлах үед тоглосон тоглолт байсан.
Энэ тоглолтын дараагаас хөгжмөө сонирхсон хүмүүст заах бодол олж ирсэн дээ. Монголд байхдаа чуулгын дэргэдэх “Хуурчийнхан” сургалтдаа багшилдаг байв. Хөгжим бүжгийн коллежид ч бас хэсэг багшилсан. Энэ туршлагатай суурилсан хэрэг л дээ. Анх Вашингтон DC хотод Монголын соёлын төвтэй хамтарч эхлүүлсэн. Одоо бол Сиэтл хотод Вашингтоны их сургуулийн дэргэд үргэлжлүүлж байна.
Саяхан Ц.Батчулуун багш маань МУ-н Морин Хуурын чуулгын дэргэдэх “Хуурчийнхан” сургалтын төвийн АНУ дахь салбарын тэргүүлэгч гэдэг батламж Вашингтон DC дэх элчин сайдын яаман дээр болсон арга хэмжээн дээр гардуулаад явсан. Энэ нь надад маш их үүрэг хариуцлага оноож байгаа илрэл юм уу даа.
-Нээрээ Ц.Батчулуун АНУ-ийн хотуудад хийсэн морин хуурын үүсэл хөгжлийн талаар лекцийг таны морин хуурын аялгуугаар “хачирласан” гэж дуулсан?
-Багш бид хоёр АНУ-ийн нэлээд хэдэн газраар хуураа сурталчилсан лекц тоглолт хийсэн. Ямар ч гэсэн Америкт морин хуурын талаар болсон анхны том ажиллагаа гэж дотроо дүгнэж байгаа. Багш ч гэсэн эндэхийн нэг телевизэд өгсөн ярилцлагадаа “Холын Америк одоо ойр болжээ” гэж хэлсэн.
-Яагаад тэр холын Америкт Монгол соёлыг түгээхийг хүссэн юм бэ?
-Нэгдүгээрт би энд сурч байна. Хөгжмөөсөө хол зүгээр суугаад баймааргүй байна. Хоёрт Монголынхоо соёлыг ганц би түгээгээд байгаа биш, энд ажиллаж амьдарч байгаа олон хүмүүс чадлынхаа хэрээр монголоо гэхийг хичээж байгаа.
Зарим нэг үнэн сэтгэлээсээ байхад зарим нь арай өөр хэлбэрээр яваад байгаа ч юм шиг санагддаг. Гэхдээ энэ хамаагүй л дээ. Хийж л байвал болоо.
-Арай өөр хэлбэрээ жаахан тодруулбал. Сонин санагдчихлаа?
-Энд монголын олон арга хэмжээ болдог. Түүн дээр монгол гэсэн тодотголтой мэдэх мэдэхгүй янз бүрийн зүйл гарна шүү. Би дотроо боддог юм, бид нэгдэж байж үндсэн нэг чигтэй сурталчилгаа явуулбал яасан юм бэ гэж. Хэрэв бид нэгдээд ажиллавал би гэхэд мэдэхгүй зүйлээ эртнээс мэднэ шүү дээ. Гэхдээ би л мэдэхгүй байгаа юм уу гээд судлахаар тэр яах аргагүй монголын үндэсний зүйл биш байдаг. Монгол гэсэн нэрээр далимдуулж мөнгө олох гэсэн аргатай хүмүүс явдаг юм байна лээ. Иймэрхүү арга хэмжээнд хятадууд ч монголыг танилцуулаад явж байх жишээтэй. Үнэндээ Америкт Монголын талаар мэдээлэл бага. Хятад, монголыг зарим нь ялгах ч үгүй.
Миний нэг багш надад “Аливаа улсыг үндэсний урлагаар нь таньдаг” гэж хэлж байсан юм. Үндэсний урлагаараа л бид монголоо танилцуулна шүү дээ. Би монгол соёлыг түгээнэ гээд л цээж дэлдээд байгаа биш. Надад угаасаа ахдана. Би зүгээр л морин хуурын сайн зүтгэлтэн байх юмсан гэж хүсдэг болохоор хөгжмөө тоглоод, хөгжмөө заагаад явж байна. Монгол Америкийн хоорондахь морин хуурын замыг илүү өргөн болгож, тэр замаар маш олон урсгалаар морин хуур маань зорчдог болоосой гэж хүсдэг юм. Энэ л миний үүрэг, бас чуулгынхандаа өгсөн миний амлалт байгаа юм.
-Нутгаа хэр үгүйлж байна вэ?
-Нутгаа маш их санадаг. Гэхдээ миний аав ээж бас энд байдаг болохоор хүний нутагт ганцаар байгаа хүнээс хамаагүй дээр байх. Аав минь бөх хүн. Би багаасаа хурдан морины нуруун дээр өссөн. Би манлай уяач Гарамжавын зээ хүү л дээ. Нутгаа гэсэн нэг гэр бүл энд байна. Зун болохоор айраг маань санагдаад, хурдан морины үүрсээ сонсогдоод, сэтгэл дэвэлзүүр л өнгөрдөг. Гэхдээ одоо дасч байх шиг байна.
-Хэзээ эргэж ирэх юм бэ?
-Мэдээж сургуулиа төгсөнө, ямар ч байсан эхлүүлсэн ажлынхаа нэг чигийг харна. Дэлхийн морин хуурын холбооны Америк дахь төлөөлөгч гэж бодохоор удах ч юм шиг. Гэхдээ удахгүй Монголдоо очно оо.
-Ингэхэд Морин хуурын чуулгад хэзээнээс ажиллах болсон юм бэ?
-Анх хөгжим бүжгийн коллежийн нэгдүгээр курсын оюутан дагалдан хөгжимчнөөр орж байлаа. Энд иртлээ ажилласан гэхээр долоо, найман жил ажилласан байх. Миний өвөө уртын дуу сайхан аялдаг хүн байсан. Морин хуурт дуртай. Тэгээд л надад энэ мэргэжлийг сонгох зөвлөгөө өгсөн дөө. Харамсалтай нь намайг аятайхан тоглож сурахыг харж чадаагүй ээ. Сайн биш аятайхан шүү. Аливаа зүйлд оргил гэж байдаггүй болохоор жаахан даруухан загнахгүй бол болохгүй. Гэхдээ өөрийгөө муу гэж байгаа биш. Манай чуулгад хэр баргийн хуурч ордоггүй юм шүү дээ.
-Хэр баргийн хуурч ордоггүй болоод л танаас морин хуурын чуулгад орсон түүхийг тань асуугаад байхгүй юу. Залуу хүнээс ирээдүйн талаар асуумаар байна. Таны ирээдүй сэтгэлд тань хэр тод гэрэлтдэг вэ?
-Ирээдүйгээ сайхнаар төсөөлж байна аа. Их ажлын дараах амралт гэдэг шиг. Өөртөө итгэлтэй болохоор надад сайхнаар төсөөлөгддөг.
-Монголд хаврын тэнгэр ааштай айлын авгай шиг л аяглаж байна. Америкт цаг агаар ямар байна вэ?
-Манай энд цаг агаар сайхан байна аа. Гэхдээ миний амьдарч байгаа газар Монголын агаартай их төстэй. Бас байнга шахуу бороо ороод сайхан байна. Монголд маань цаг агаар тогтуун хүмүүсийн сэтгэл тэнүүн байгаасай билээ.

Ухаан орох цагаасаа Японд амьдарсан болохоор япон хэл соёлыг Монголынхоос ч илүү сурсан Б.БУЯНТОГТОХ хүүтэй ярилцлаа. Монголд төрсөн ч дэлхийгээр нэг тархан суурьшиж байгаа монголын үр сад эх хэл соёлоо мартлаа гэсэн харуусал бидэнд их бага хэмжээгээр төрдөг. Гадаадад төрсөн ач зээтэйгээ аав ээжээр нь орчуулуулж хэл нэвтрэлцэж байгаа эмээ өвөө нар олон. Ингээд л бидний хүүхдүүд хэл соёлоо мартчих уу гэсэн харамслыг Б.Буянтогтох хүүгээр жишээ татаж үгүйсгэе. Түүний ухаан орж, хорвоотой танилцаж, өөрийн гэсэн бодол суух цаг үе бүгд арлын оронд өнгөрсөн. Хэдий жаахан ч гэсэн Б.Буянтогтохын би монгол хүн шүү гэсэн язгуур бодол нь давамгайлж хүний нутагт бие дааж морин хуур татаж сурчээ.
Одоо тэрээр 84 дүгээр сургуулийн 7ё ангийн сурагч. Монгол хэлээр жаахан түгдэрч ярьдаг ч гэсэн эх хэлээ мэдэхийг, их соёлоо хадгалахыг хичээж яваа хүү. Ээж аав нь ч гэсэн хүүгээ эх оронтой нь ойр байлгахыг их хүссэн нь ярианаас нь мэдрэгдсэн. Тэд “Бид монголд байсан бол хүүхдэдээ хэзээ ч морин хуур сургахгүй байсан байхаа” гэж хэлж байсан юм.
-Чамайг Японд олон жил амьдарсан гэж дуулсан юм. Тэгээд ярилцах хүсэл төрлөө?
-Анх Японд 2000 онд очсон. Ээж тэнд сурдаг болохоор аав бид хоёр араас нь очсон юм. Ам бүлээрээ Японд найман жил амьдраад түрүү жил эргэж ирлээ.
-Чи бүр дөрвөн настайдаа эх орноосоо гарсан байж яаж морин хуур тоглож сурсан юм бэ?
-Миний сурч байсан сургуульд Сага Харухиkо гэдэг морин хуурч Монголын Нэргүй гэдэг хуурчийн хамт тоглолт хийсэн юм. Тэгэхэд би хоёрдугаар анги байв. Тэдний тоглолтыг үзээд морин хуур сурах юмсан гэсэн хүсэл төрсөн л дөө. Тэгээд Сага багштай холбогдоод, дараа нь манай Хоккайдод морин хуурын багш Аюушийн Бат-Эрдэнэ ирэхээр нь шавь орсон. Ингээд л морин хуур сурч эхэлсэн. Одоо бол Монголын хүүхдийн ордны морин хуурын дугуйланд Буян-Аравжих багшийн удирдлага дор сурч байгаа. Өмнө нь сонирхлоороо сурч байсан л даа. Ноот мэдэхгүй. Багш маань сард юм уу хоёр сард нэг удаа ирж ерөнхийд нь хэлж өгнө. Аав маань тэр уед нь видео kамерт багшиийн зааж байгааг бичиж аваад, дараа нь би бичлэгээ үзээд хичээллэдэг байсан. Багшийн үлдээсэн видео бичлэг, гарын авлагыг нь хараад хичээллэдэг байв.
-Хөгжим сурах хэцүү шүү дээ. Тэгээд өдөр бүр зааж зөвлөх багшгүй зөвхөн сонирхлоороо сурна гэдэг?
-Анх сурч байхад шантран алдсан. Хяхтнуулаад л суугаад байна, олигтой аялгуу гарахгүй. Энэ үед аав ээж их дэм болсон л доо. Аль болохоор дэмжээд л, бараг би биш аав ээж хоёр сурч байгаа юм шиг гурвуулаа оролддог байв. Тэгээд долоон ноотоо уншиж сураад ганц хоёр аялгуу оруулж сурахаар урамшаад, улам гоё тогломоор санагдсан. Японы бага сургуулийн хичээл шахуу биш болохоор давтах цаг их гарна.
-Япончууд морин хуурыг нэлээн сонирхдог юм шиг билээ. Чи энд тэнд тоглодог биз дээ?
Тиймээ, морин хуурыг сонирхдог Япончууд цөөнгүй бий. Миний байсан Саппоро хотод 20 гаруй хүн морин хуур тоглодог. Тэднээс 6 хүн ирээд Морин хуурын Олон улсын II Наадамд оролцоод маргааш буцах гэж байгаа.
-Саппород зохиогддог янз бүрийн арга хэмжээнд тоглоно л доо. Миний ээж Хоккайдогийн их сургуульд сурдаг байсан юм. Тэгээд ээжийн сургуулийн бүхий л арга хэмжээнд нь очиж тоглоно. Японы Бага сургуулийн сурах бичигт Сүхогийн цагаан морины домог байдаг юм. Хүүхдүүд энэ домгоос морин хуурын талаар анхны мэдэгдэхүүнтэй болдог.
-Тэр домог манай “Хөхөө намжил”-ын домгоос тэс өөр юм билээ?
-Тийм. Сүхо гэж ядуу залуу цагаан унага олоод өсгөөд их гоё морь болгодог. Тэр морио түрүүлсэн морины эзэн нь хааны охинтой суух уралдаанд уралдуулаад түрүүлүүлдэг юм. Тэгсэн нэг баян хүн Сүхогаас морийг нь худалдаж авах санал тавьтал зөвшөөрдөггүй. Нөгөө баян уурлаад морийг нь дээрэмдэж аваад Сүхог мөнгө ч үгүй морь ч үгүй үлдээчихдэг. Монголд хамгийн хурдан цагаан морьтой гээд нөгөө баян баярхаж байтал булгиад унагаачихдаг юм. Тэгээд тэр баяны цэргүүд цагаан морийг нь харваад алчихдаг домог байдаг. Ер нь японы телевизээр монгол гэхээр дандаа хөдөө тал, эсвэл траншейны хүүхэд гардаг. Монголд цэцэрлэгт явж байснаа ярихаар цэцэрлэг байдаг юм уу гэж гайхах жишээтэй.
-Бас сүмочидоор маань таньдаг байх?
-Тийм. Чи Асашёрюүгийн монгол уу, адилхан биш юм аа гэх жишээтэй. Монгол гэхээр бүх хүмүүс нь Асашёрюү шиг байх юм шиг төсөөлдөг. Манай хоккайдад наймдугаар сард Сүмочид ирж үзүүлэх барилдаан хийдэг юм. Тэр үеэр монголынхоо сүмочидтой уулздаг.
-Тэд нутгархана биз?
-Хакүхо үг цөөтэй. Нэг их сүйд болохгүй. Харин Асашёрюү монголчууд наашаа гээд л тойруулж суулгаад ярьж өгнө. Монгол руугаа байнга ирж очдог болохоор монголд тэгж байна, гоё байна гээд бусад монголын сонин сайхнаас ярьдаг байсан.
-Чиний хэлэнд япон аялга байна шүү?
-Харин гайгүй болоод байгаа. Цэцэрлэгээсээ эхлээд японоор ярьсан болохоор яалт ч үгүй япон хэлийг монголоос илүү мэднэ л дээ. Ээж аав монгол хэл мартуулахгүй гээд гэртээ монголоор ярина. Гэхдээ надад монголоор ярих хэцүү байдаг болохоор асуусан асуултад нь японоор хариулна.
-Монголоор ярих хэцүү байна уу?
-Хэцүү. Өөрийнхөө бодож байгаа зүйлээ дэлгэрэнгүй ярьж чадахгүй болохоор хэцүү байдаг юм.
-Ухаан орох цагаасаа Японд байсан хүнд одоо ингээд Монголд амьдрах ямар байна вэ?
-Уг нь гоё л доо. Гэхдээ гадаа жаахан бохир. Хаа ч явсан энд тэндгүй хог. Эхлээд сонин санагддаг байсан, одоо дасч байна даа.
-Монголд сурах Японд сурахаас хэр ялгаатай байна вэ?
-Би энд нэг жил л сурч байна. Хичээл нь хамаагүй хүнд, математик гэхэд хоёр ангиар хоцорчихсон байсан. Японд бага сургуулиа төгсөөд энд дунд сургуульд ирсэн юм. Японд нэг хичээлийг их удаан үздэг. Ойлгоогүй хүүхдүүддээ тааруулаад хичээллэдэг. Харин энд болохоор ойлгосон хүүхдүүдэд нь тааруулж хичээллэдэг. Гэхдээ Японд бага сургуульд л сурч байсан болохоор харьцуулахад жаахан хэцүү л дээ.
-Ирээдүйн мэргэжлээ бодсон уу. Японд амьдрах юм уу, Монголдоо байх юм уу?
-Мэргэжлээ бодож л байгаа. Ямар ч гэсэн япон хэлтэй болсон юм чинь Монгол Японы харилцааны гүүр болъё гэж бодож байна. Багадаа бэйсболчин, тамирчин болно гээд л ярьдаг байсан. Нээрээ би жудо, kарате, усанд сэлэлтээр хичээллэж байсан. Гэхдээ энд ирээд ганц ч удаа бассейнд ороогүй байгаа. Энд бассейнуудын ус хүйтэн, жаахан бохир юм билээ.
-Чамтай холбож өгсөн хүн надад чамайг долдугаар ангийн жаахан хүүхэд байж “Монгол хүн болж төрсөндөө бахархаж байна” гэж хэлсэнд нь олзуурхсан гэсэн. Чи үнэхээр монгол хүн болж төрсөндөө бахархаж байна уу?
-Бахархаж байна. Манай нэг ах “Япон хэдий хөгжилтэй, хүмүүс нь боловсролтой ч гэсэн Монгол хүнийг компанидаа ажиллахыг урьсан” гэж хэлж байсан юм. Тэгэхээр монголчууд бусдаас илүү чадвартай, авъяаслаг ард түмэн гэж ойлгодог.